به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور و آبزیان»؛ هدف اصلی از بکار بردن همە واکسن‌ها و واکسیناسیون، این است که به اندازه مناسب و بدون خطر، یک عامل بیماری‌زا را به مرغ‌ها برسانیم تا پاسخ ایمنی در برابر آن بیماری‌زا، در بدن مرغ برانگیخته شود. اما، واکسیناسیون تضمین‌کننده صد در صد در پیشگیری از آن بیماری نیست. عوامل گوناگونی وجود دارند که به کارآیی واکسیناسیون آسیب می‌زنند.
خوب است بدانیم که این واکسن نیست که ایمنی پدید می‌آورد، بلکه سیستم ایمنی مرغ (سلول‌های ایمنی) است که پاسخ ایمنی را برمی‌انگیزد و عامل بیماری‌زا را به لنفوسیت‌های T معرفی می‌کند و سرانجام پاسخ ایمنی به صورت تولید «آنتی‌بادی‌ها» پدید می‌آید. این آنتی‌بادی‌ها، ویژه همان عامل بیماری‌زایی هستند که در واکسن وجود دارد.
اصول کلی واکسیناسیون طیور
در «واکسیناسیون» عامل بیماری‌زا را به بدن مرغ‌ها می‌رسانند تا سیستم ایمنی مرغ را برانگیزد و سیستم ایمنی، آنتی‌بادی ویژه آن عامل بیماری‌زا، ویروس، باکتری، یا پروتوزوآ را، برای مبارزه با بیماری تولید کند. برنامه واکسیناسیون می‌باید بر پایه ملاحظات زیر به انجام برسد:
• شیوع بیماری در منطقه
• خطر سرایت بیماری به مرغداری.
• وضعیت ایمنی مرغ مادر گله.
• هزینه تهیه واکسن، و هزینه انجام آن.
• برنامه جوجه‌ریزی گله.
• در دسترس بودن واکسن خاص بیماری شایع در منطقه.
• صرفه اقتصادی واکسیناسیون، با در نظر گرفتن خطر احتمال سرایت بیماری به گله، و زیان‌های مالی آن.
احتیاط‌های پیش از واکسیناسیون
1- برنامه واکسیناسیون را هنگامی که مرغ‌ها زیر استرس قرار دارند، مانند چند روز پیش تا چند روز پس از «نوک چینی»، و یا پیش و پس از درجه‌بندی و یا جابه‌جایی، انجام ندهید. در دوره‌های استرس‌آور، تغییرات ایمنی پیش می‌آید که سبب کاسته شدن از سطح فعالیت سیستم ایمنی می شود.
2- واکسیناسیون در هوای بسیار گرم کار خردمندانه‌ای نیست، زیرا دمای بالای هوا، هم برای مرغ‌ها استرس‌آور است، و هم به واکسن آسیب میزند.
3- از بکار بردن آبخوری‌های فلزی، و ظرف‌های فلزی برای مخلوط کردن واکسن پرهیز کنید زیرا فلزات و یون‌های آنها با واکسن‌ها واکنش نشان می‌دهند و واکسن‌های زنده را از فعالیت می‌اندازند. ظروف آلومینیومی و برنجی نیز پیشنهاد نمی‌شود، زیرا بیشترین خنثی‌سازی، را روی واکسن‌ها دارند.
پیشنهاد می‌شود که از ظروف و آبخوری‌های پلاستیکی (PVC) به کار ببرید.
4- همۀ وسایل و ابزاری که برای واکسیناسیون بکار برده می‌شوند می‌باید پاکیزه باشند و سرنگ‌ها استریل شده باشند. از مواد ضدعفونی‌کننده شیمیایی برای پاکیزه کردن، استفاده نکنید زیرا پسمانده‌های مواد شیمیایی واکسن را غیرفعال می‌سازند. پس وسایل را به خوبی، تنها با آب تازه و پاکیزه بشویید تا گرفتاری پیش نیاید.
5- همیشه از مایع رقیق‌کننده استریل، ساخت همان شرکت سازنده واکسن، برای آمادهسازی واکسن استفاده کنید، زیرا شاید مایع رقیق‌کننده دیگر شرکت‌ها، برای رقیق کردن واکسن شرکت دیگری مناسب نباشد. سطح ماده رنگی برخی از رقیق‌کننده‌ها شاید بالاتر از اندازه دلخواهی باشد که به عنوان استرلیزه‌کننده ماده رقیق‌کننده باید به کار برده شود و ممکن است همزمان سبب بی اثر کردن واکسن شوند.
6- برای رقیق کردن واکسن از آبی که دارای ضدعفونی‌کننده باشد خودداری کنید، به ویژه اگر ماده کلره باشد. برای اطمینان خاطر، دو روز پیش از واکسیناسیون استفاده از این مواد را متوقف کنید. واکسن‌های فرم انتریک (خوراکی) نسبت به این مواد حساس‌تر می‌باشند.
7- بکوشید واکسن را هر چه زودتر پس از آمادهسازی به کار ببرید. تأخیر در استفاده از واکسن آماده شده، سبب کاسته شدن تیتر واکسن می‌شود.
8- اگر سطح نمک آب مرغداری بالا است، بهتر است از واکسیناسیون تزریقی، قطره چشمی یا بینی و یا قطره خوراکی استفاده کنید.
9- به واکسنی که از راه آب آشامیدنی به مرغ‌ها داده می‌شود، افزودن شیر بدون چربی توصیه می‌شود، زیرا واکسن به خوبی در آن پخش می‌شود. اگر از شیر چرب یا شیر تازه استفاده کنید سبب می‌شود که واکسن، بیشتر همراه چربی شیر که سبک است و روی سطح قرار می‌گیرد متراکم شود و از یکسان بودن پخش واکسن در آب جلوگیری شود.
11- سطح حداقل شیر بدون چربی (milk skim) برای افزودن به واکسن به هنگام رقیق کردن، مشخص است و کمتر از آن مقدار نباید استفاده گردد، اما سطح حداکثر تعیین نشده است، زیرا هرچه مقدار شیر بیشتر باشد، پخش واکسن در آب آشامیدنی مرغ‌ها بهتر انجام می‌گیرد. پس از واکسیناسیون، آبخوری‌ها می‌باید با توجه به دمای سالن‌ها، و زمان خوراک‌دهی، حداکثر در یک ساعت از آب تخلیه شوند.
بیشتر بدانیم:
واکسیناسیون در طیور
واکسیناسیون طیور در آب اشامیدنی
عواملی که کارآیی واکسن را تضعیف می‌کنند
راه‌های رساندن واکسن به مرغ‌ها
روش‌های گوناگونی برای واکسیناسیون در مرغداری‌های صنعتی به کار برده می‌شود:
1- واکسیناسیون از طریق بینی:
با چکاندن واکسن از طریق سوراخ‌های بینی و یا فرو بردن نوک جوجه‌ها تا سوراخ‌های بینی در مایع واکسن.
در مرغ‌ها، راه بینی و مجرای حلقی مرغ، همگی به دهان می‌پیوندند. در این شیوه واکسیناسیون، نوک جوجه‌ها را برای مدت طولانی در مایع واکسن نگه ندارید.
2- واکسیناسیون با قطره چشمی:
هرچند که برخی اشتباهات در این روش پیش می‌آید، اما یکی از رایج‌ترین شیوه‌ها است. این روش، و روش از راه بینی، برای واکسیناسیون در هچری‌ها، و در دوره رشد (brooding) مناسب هستند. معمولا 30 میلی‌لیتر واکسن برای 1000 جوجه بسنده است.
مأمور واکسیناسیون معمولا تا هنگامی‌که واکسن درون یک شیشه (vial) به پایان برسد به کار خود ادامه می‌دهد. اگر استفاده از یک شیشه واکسن با کندی و به مدت طولانی انجام بگیرد، احتمال آلودگی ماده رقیق‌کننده و شاید عفونی شدن چشم پیش بیاید.
3- واکسیناسیون از راه آب آشامیدنی:
هزینه این روش واکسیناسیون کمتر است، اما اثرگذاری آن در پیشگیری از برخی عفونت‌ها محدود است.
4- تزریق واکسن:
تزریق زیرجلدی و یا درون ماهیچه‌ای واکسن، به دستور مصرف سازنده و نوع واکسن بستگی دارد. تزریق زیرجلدی برای رساندن واکسن‌های زنده و یا واکسن‌های غیرفعال ایمولاسیون، برای
جوجه‌ها در دوره پرورش و مرغ‌های مادر به کار برده می‌شوند.
5- تزریق واکسن داخل تخم‌مرغ:
بیشتر برای پیشگیری از بیماری‌های گامبرو و مارک، واکسن این بیماری‌ها در هیجدهمین روز انکوباسیون با استفاده از دستگاهinovoject به درون تخم‌مرغ تزریق می‌شود.
6 - اسپری واکسن روی جوجه‌ها:
برای واکسیناسیون دسته جمعی در کارتن‌ها، واکسن‌های آئروسلAerosol به جوجه‌های یک روزه رسانده می‌شوند. این گونه واکسیناسیون بیشتر برای رساندن واکسن‌های IB و ID در هچری‌ها یا در مرغداری به کار برده می‌شود.
7- تزریق واکسن در بال:
این روش واکسیناسیون برای واکسن آبله طیور، یا دیگر واکسن‌های زنده که مستقیماً به هر جوجه جداگانه بکار برده می‌شود، کاربرد دارد. توجه داشته باشید که هر بار چشم سوزن، حامل واکسن باشد.
8- واکسیناسیون با اسپری:
با استفاده از اسپریپاش الکتریکی برای رساندن ذرات اسپری به گله به کار برده می‌شود.
ناموفق بودن واکسیناسیون
علل ناموفق بودن واکسیناسیون گوناگون است:
پایان عمر مصرف
واکسن‌ها به دلایل گوناگونی تاریخ مصرف گذشته می‌شوند:
هرگاه بیش از اندازه زمانی در انبار مانده باشند، و یا هرگاه عمر مصرف آنها به هنگام ورود به کشور کوتاه باشد (واکسن‌ها می‌باید به هنگام ورود به کشور دست کم بیش از یک سالی از عمر مصرف آنها باقی مانده باشد).
مقاومت ژنتیکی
ویژگی‌های سلولی در پرنده‌ای به پرنده دیگر متفاوت است و ساختار MHC (سازگاری‌پذیری بافتی بر علیه آنتی‌ژن) این را که مرغ به یک آنتی‌ژن، اصلا پاسخ می‌دهد یا نه دیکته می‌کند. به سبب ناقص بودن ساختار MHC ،امکان دارد که برخی از مرغ‌ها در برابر یک آنتی‌ژن مشخص آسیب‌پذیرتر باشند.
نگهداری نامناسب از واکسن
این، رایج‌ترین عامل مؤثر نبودن واکسن است و می‌تواند در روند انتقال از سازنده واکسن به شرکت پخش، از شرکت پخش به مرغداری، قطع برق، ناقص کار کردن یخچال، نگهداری در فریزر با درجه بسیار پایین، و یا قرار گرفتن در برابر نور خورشید پیش بیاید.
• درب شیشه واکسن را در فضای آزاد باز نکنید زیرا شیشه واکسن دارای فشار منفی است. از سرنگ‌های یکبار مصرف برای آماده کردن واکسن استفاده کنید یا سرپوش آن را در زیر آب بردارید تا از تغییر ناگهانی فشار هوا پیشگیری شود.
• از سرنگ‌ها یا سرسوزن‌هایی که به خوبی ضدعفونی نشده‌اند خودداری کنید. برای رقیق کردن یا بالا کشیدن مایع واکسن از سوزن‌های با سایز سوراخ بالا استفاده کنید زیرا سوزن‌های با سوراخ ریز ممکن است سلول‌های مایع واکسن را در خود نگه دارند که سبب نایکسان بودن مایع واکسن و کاهش مقدار آنتی‌ژن می‌شود.
به هنگام واکسیناسیون «پروتکسین» هم به افزایش آنتی‌بادی‌ها کمک می‌کند، و هم استرس‌ها را کنترل می‌نماید تا واکسن کار خود را به خوبی انجام دهد.
هزینه پروتکسین در برابر سودمندی‌های آن بسیار اندک است.
چرا در برخی موارد واکسیناسیون موفقیت‌آمیز نیست؟ (بخش دوم)
Dr. Tariq Javed, Ph. D (Microbiology), post-Doctorate (Toxicolgy) USA
منبع: نیکوتک