عواملی که کارآیی واکسن را تضعیف می کنند

به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور و آبزیان»؛ عواملی که در کار ایمن‌سازی مرغ‌ها در مرغداری‌های صنعتی تداخل پیدا می‌کنند و سبب ضعف کارآیی واکسن می‌شوند را می‌توان به سه گروه تقسیم کرد. 1-عواملی که به خود واکسن مربوط هستند. 2-عواملی که به مدیریت واکسن بستگی دارند. 3-عواملی که به خود مرغ برمی‌گردند.

هنگامی که به بررسی ناکارآمدی واکسن در گله می‌پردازیم، می‌باید همۀ این عوامل را بررسی کنیم. گرفتاری ناکارآمدی ایمنی‌سازی هنگامی شدیدتر می‌شود که دو، یا سه عامل در این زمینه دخالت داشته باشند. یک نکته که می‌باید در اینگونه بررسی‌ها نیز مورد توجه قرار گیرد این احتمال است که شاید اصولاً در اندازه‌گیری تیتر آنتی‌بادی اشتباه پیش آمده باشد.

تردید در کارآیی برنامه ایمن‌سازی گله هنگامی پیش می‌آید که یکی از شرایط جدول (1) اتفاق بیافتد.

جدول (1) دلایل تردید داشتن در کارآیی واکسن

الف: پایین بودن یا بالا بودن تیتر سرولوژی

ب: پدید آمدن بیماری کلینیکی

پ: کاهش کارآیی گله

ت: واکنش غیر‌عادی واکسن

اگر زیر‌نظر قرار دادن تیتر سرولوژی در گله انجام بگیرد ممکن است به مشکل ایمنی‌سازی با مشاهده پایین بودن غیرعادی تیتر واکسن پی‌برده شود، و واکسن سطح چرخش آنتی‌بادی نرمال در بدن را ایجاد نکرده باشد. اما، پی‌بردن به مشکل ایمنی‌سازی ممکن است در اثر مشاهده تیتر سرولوژی بالا و غیر‌نرمال نیز به‌دست آید، که این نیز نشانه آن است که واکسن نتوانسته است ایمنی کافی در برابر چالش موجود در مرغداری، ایجاد کند.

برای این که بتوانیم با تیتریابی به مشکل ایمنی‌سازی گله پی ببریم، لازم است که نخست حدود پاسخ تیتر نرمال در گله را مشخص کنیم. هر‌چند پدیدار شدن بیماری کلینیکال در گله می‌تواند دودلی درباره کارآیی واکسن را برانگیزد، اما تضعیف عملکرد گله، و نیز واکنش غیر‌عادی در برابر واکسن نیز دلایل خوبی برای انجام بررسی برنامه ایمن‌سازی گله هستند.

عوامل دیگری نیز هستند که می‌توانند ما را به اشتباه، درباره کارآیی واکسن دودل کنند. برخی از این عوامل در زیر آمده‌اند:

1- نزدن واکسن: می‌توان گفت که نزدن واکسن، یکی از عوامل عمده‌ای است که دودلی درباره کارآیی واکسن را پیش می‌آورد. واکسن نزدن ممکن است به‌سبب بی‌اهمیت دانستن آن و یا عمداً به‌خاطر وجود چالش با بیماری‌ها، و یا ترس مرغدار از واکنش در برابر واکسن باشد.

2- در‌گیری زودهنگام، و یا درگیری بیش از اندازه ایمن‌سازی نیاز به یک دوره زمانی پس از واکسیناسیون دارد تا به اوج مقاومت خود برسد. سطح، و مقاومت طبیعتی بدن (موضعی/سیستمیک) و طول این دوره، میان واکسن‌هایی که در مرغداری‌ها استفاده می‌شوند متفاوت است.

اگر واکسن به این‌سبب که گله پیش از واکسیناسیون، یا بی‌درنگ پس از واکسیناسیون، به عامل بیماری آلوده شده بوده باشد، و نتواند گله را در برابر بیماری، کاملاً ایمن سازد، ظاهراً به‌نظر خواهد رسید که واکسن کارآمد نبوده است. برای نمونه و یا بیماری «مارک» آلودگی زود‌هنگام گله به بیماری ویروسی عفونی ویروسی گامبرو می‌توانند به‌سبب همین عوامل در گله پدیدار شوند، نه به‌سبب ناکارآمدی واکسن.

3- تفاوت روشی که برای اندازه‌گیری کارآیی واکسن به‌کار گرفته می‌شود. کارآیی واکسن ممکن است با پدید آمدن بیماری کلینیکال، مسائل تولید، تیتریابی، و یا مقاومت در برابر امنیت ناشی از واکسن، اندازه‌گیری شود. در استفاده از هر‌یک از این روش‌ها، می‌باید این نکته را در نظر داشت که پاسخ به واکسیناسیون می‌تواند به روشی که برای اندازه‌گیری تأثیر واکسن به‌کار می‌رود، بستگی داشته باشد. پاسخ آزمایشگاه به تیتر سرولوژی نیز می‌تواند در دو آزمایشگاه، با یکدیگر متفاوت باشد و ممکن است سبب اشتباه  در برآورد کارآیی واکسن شود.

4- توقع بیش از اندازه از واکسیناسیون. نمی‌توان انتظار داشت که واکسن‌ها، در شرایط همه مرغداری‌ها، صد در‌صد گله را ایمن سازند. سطح ایمنی که واکسن پدید می‌آورد، با مجموع تأثیر همه‌ی عواملی که می‌توانند روی کارآیی واکسن اثر بگذارند به دست می‌آید. و به هر‌حال نمی‌تواند از آنچه که درشرایط آزمایشگاهی به‌دست آمده است، بالاتر باشد.

جدول 2- عواملی که با کارآیی واکسن تداخل می‌کنند.

واکسن .A 1.تیتر و ثبات واکسن 2.سروتیپ و بایوتیپ واکسن 3.غیرفعال بودن

مدیریت واکسیناسیون . B 1.راه رساندن واکسن‌ها به مرغ‌ها 2.یکدست بودن واکسیناسیون 3.تأثیر واکسن‌های ویروسی همزمان 4.برنامه واکسیناسیون 5.ماده رقیق‌کننده

Cمرغها (عوامل درونی) 1.پیشینه درگیری با بیماری 2.ایمنی غیرفعال 3.ضعف ایمنی

A. خود واکسن (The Vaccine itself)

همه فاکتورهایی که به واکسن مربوط می‌شوند، رابطه نزدیک با هم دارند. نقص یک عامل تا اندازه‌ای می‌تواند به‌وسیله عامل دیگری جبران شود .اگر واکسنی که تیتر آن متوسط یا ضعیف است به‌خوبی و با دقت به مرغها رسانده شود می‌تواند نتیجه رضایت‌بخشی داشته‌باشد، اما اگر اینکار به‌خوبی انجام نگیرد فاجعه‌بار خواهد بود.

1- تیتر و ثبات واکسن:

آشکار است که یک واکسن زنده ویروسی می‌باید تیتر بالا داشته باشد و تیتر آن به اندازه کافی با ثبات باشد تا در شرایط عادی بتواند عفونتی با شدت مناسب در مرغها پدید بیاورد. ثبات واکسن زنده ویروسی در اثر Lyophilization و یا لیپوفیلیز کردن در دمای پایینتر از دمای نگهداری در انبار، آسیب می‌بیند.

دوره‌های ارزیابی اعتبار واکسن می‌باید با دقت پیگیری شود و یا واکسن دوباره تیتریابی گردد. تیتر واکسن‌هایی که در دستگاه تنفسی پرشمار می‌شوند، می‌تواند روی درجه واکنش واکسن اثر بگذارد.

2- سروتیپ و بایوتیپ واکسن:

ممکن است در میان واکسنها –برای یک گونه بیماری ویروسی– تفاوت چشمگیری میان تیپ ویروسی که به‌کار رفته است وجود داشته باشد. Nagi et al.1980 سه واکسن مختلف را علیه ویروس عفونی گامبرو بررسی کرد و تفاوت‌های قابل ملاحظه‌ای که در تیتر آنتی‌بادی پدید آمد، و نیز در بقای ویروس در بافتها، را مشاهده نمود. Winterfield & Fodly.1972 نیز تفاوت زیادی در پاسخ ایمنی، میان 6 واکسن مختلف علیه بیماری برونشیت عفونی، ملاحظه کردند. Muskell et al.1972 نیز در یک آزمایش همانند، دیدند که یکی از واکسن‌ها، بیماری‌زایی بالایی میان جوجه‌ها پدید آورد.

ویژگی‌های سویه‌ای که در واکسن زنده ویروسی به‌کار برده می‌شود، تأثیر بزرگی روی روند ایمنی‌سازی می‌گذارد. به‌عنوان یک قاعده کلی، هر چه حالت تهاجمی ویروس بالاتر باشد، ایمنی که پدید می‌آورد قویتر خواهد بود، البته اگر جوجه‌ها در اثر آن از میان نروند.

3- غیرفعال‌سازی و ماده کمکی:

به‌همان اندازه که Lyophilization و تیتر، برای واکسن زنده اهمیت دارند، غیرفعال‌سازی و ماده اوجوانت نیز برای واکسن غیر‌فعال مهم هستند. نوع و کیفیت امولسیون می‌تواند روی پاسخ در برابر واکسن‌های همراه روغنی oil-adjuvant تأثیر بگذارد.

B. روشهای واکسیناسیون طیور

1- راه ورود واکسن به درون بدن مرغ:

راهی که واکسن از آن به بدن مرغ وارد می‌شود می‌تواند روی نتیجه‌ای که از واکسیناسیون گرفته می‌شود اثر بگذارد. ایمنی قویتری که علیه بیماری نیوکاسل با اسپری کردن واکسن ویروس زنده به‌دست آمده ثبت شده است.

بررسی‌ها نشان داده که واکسیناسیون مرغها با اسپری در‌برابر بیماری ویروس شدید، مقاومتر از واکسیناسیون تنها با واکسن غیرفعال شده، از راه تزریق درون ماهیچه‌ای است. اما، واکسیناسیون با اسپریِ برخی از واکسن‌های با سویه‌های ملایم، روی جوجه‌های یک‌روزه‌ای که از پدر و مادرهای ایمن نشده به‌وجود آمده‌اند، می‌تواند جوجه‌ها را بکشد.

در پژوهشی که برای مقایسه راه‌های رساندن واکسن نیوکاسل با سویه B1 روی جوجه‌های یک‌روزه به‌وسیله Eidsen  و Kleven در سال 1661 انجام شد، پی بردند که واکسیناسیون از راه اسپری بهترین ایمنی را به جوجه‌ها رسانده است و راه قطره چشمی نیز پس از آن در رده دوم قرار گرفت.

2- یکدست بودن واکسیناسیون:

بسیار مهم است که آنتی‌ژنی که در واکسن وجود دارد، به گونه‌ای یکدست به همۀ مرغهای گله برسد. واکسیناسیون از راه آب نوشیدنی مرغها و با اسپری کردن، به‌خوبی رساندن انفرادی واکسن به مرغها، یکدست بودن واکسیناسیون در میان گله، را در‌بر ندارد و نیاز به دقت و تجربه بسیار بالایی دارد تا به سطحی از یکدست بودن، برسیم.

حتی با رساندن واکسن به‌گونه انفرادی به مرغها، اگر سرنگ به‌خوبی تنظیم نشده باشد، و یا چکاننده به خوبی کار نکند، به یکدست بودن واکسیناسیون دست نخواهیم یافت. آموزش کسی که اینکار را انجام می‌دهد، و چک کردن دوره‌ای کار او، می‌تواند به یکدست بودن واکسیناسیون کمک کند.

3- تأثیر واکسن‌های ویروسی هم‌زمان:

استفاده هم‌زمان برخی از واکسن‌های زنده ویروسی ممکن است روی پاسخ ایمنی به هر دو ویروس، اثر منفی بگذارد، به‌ویژه اگر هدف ویروس‌های هر دو واکسن بافتهای یکسانی باشد. می‌باید به یاد داشته باشیم که هدف صنعت مرغداری دستیابی به بیشترین تولید است، و نه الزاماً به بیشترین ایمنی، و می‌باید در مرغداری به مصالحه‌ای میان تولید و ایمنی دست یافت. در عمل، چندین ترکیب ویروس‌ها وجود دارند که در مرغداری‌ها از آنها استفاده می‌شود.

ترکیب واکسن‌های بیماری مارک و آبله مرغی نشان داده‌اند که در نخستین روز زندگی ایمنی قابل قبولی در برابر هر دو بیماری پدید می‌آورند. می‌باید مراقب واکسن آبله‌ای که انتخاب می‌کنید باشید. استفاده از سویه حاد و یا تیتر بالا می‌تواند زخم‌های جدی در جوجه‌ها بگذارد و تلفات چشمگیری به‌بار آورد.

4- برنامه واکسیناسیون طیور:

ایمنی‌سازی در برابر بیماری‌های عفونی به‌ندرت با یک‌بار واکسیناسیون به‌دست می‌آید. در مواردی که واکسیناسیون تنها یک‌بار، یا چند بار علیه بیماری به‌کار می‌رود کارآیی واکسن بستگی به این دارد که عامل درون واکسن بتواند برای مدت زمان طولانی در مرغ باقی بماند (مانند واکسن بیماری مارک).

اهمیت برنامه واکسیناسیون بستگی به وضع ایمونولوژیکی‌هایی دارد که به آن پاسخ anamnesti می‌گویند. این، اشاره به توانایی بافتهای لنفوئیدی در شناسایی آنتی‌ژنها و پاسخ به آن آنتی‌ژن‌هایی دارد که پیش از آن در‌معرض آنها قرار گرفته بوده‌اند. این پاسخ، معمولاً سریعتر و قویتر از پاسخی است که اگر بافت‌های لنفوئیدی برای نخستین بار باشد که با آن آنتی‌ژنها روبرو می‌شوند.

برای دستیابی به ایمنی بالاتر در مرغهای مادر، در برابر بیماری عفونی گامبرو لازم است که آنها را بیشتر در معرض ویروس زنده قرار دهیم و سپس واکسیناسیون با واکسن غیرفعال را روی آنها انجام دهیم. در برخی موارد، بکار بردن سیستمیک واکسن غیرفعال، ممکن است اجازه دهد که پاسخهای anamnesti در آنتی‌بادی‌های موضعی، به هنگامی که چالش در سطح موکوسی پیش آمده باشد، بروز کند. این امکان، در عفونت بیماری تنفسی همراه با برونشیت عفونی، وجود دارد.

5- ماده رقیق‌کننده واکسن:

بسیار مهم است اطمینان یابیم که اگر ماده‌ای برای رقیق کردن واکسن ویروس زنده به‌کار برده می‌شود، به هنگام واکسیناسیون به اندازه کافی، تیتر ویروس عملاً به مرغها برسد. گرفتاری قدیمی بکار بردن واکسن زنده ویروسی در آب کلردار، برای همه شناخته شده است، اما نه به اندازه کافی.

C. مرغ (عوامل درونی endogenous)

1- آلودگی پیشین:

می‌توان این نکته را به آنچه که در این‌زمینه گفتیم افزود که اگر در معرض آلودگی قرار گرفتن با یک پاتوژن، دوباره در یک فاصله زمانی کوتاه تکرار شود، شاید این به سود مرغ نباشد. تجربه نشان داده است که یک نوع واکسن نباید زودتر از 14روز دوباره به همان گله زده شود.

2- ایمنی مادرزادی (غیرفعال):

آنتی‌بادی، در‌حال چرخش در بدن می‌تواند روی پاسخ ایمنی اثر بگذارد، حتی اگر با عوامل پیشین متفاوت باشد، و حتی اگر به‌وسیله خود مرغ تولید نشده باشد. رایج‌ترین منبع ایمنی مادرزادی، انتقال ایمنی از مرغ مادر به وسیله زرده تخم‌مرغ به جوجه است.

آنتی‌بادی‌های در خون جوجه در 1 تا 3 روزگی به همان تراکم آنتی‌بادی‌های مرغ مادر است، اما در 14 تا 33 روزگی تیتر این آنتی‌بادی‌ها به اندازه‌ای کاهش می‌یابد که نمی‌توان به وجود آنها در بدن مرغ پی‌برد. تردیدی نیست که ایمنی مادرزادی می‌تواند روی پاسخ واکسیناسیون در نخستین هفته زندگی تأثیر بگذارد. شدت و چگونگی این تأثیر همیشه به همان اندازه‌ای نیست که ما انتظار داریم.

3- ضعف ایمنی:

به‌خوبی می‌دانیم که هر‌گونه استرسی، از توان مقاومت مرغها در برابر بیماری‌ها می‌کاهد، و می‌توان انتظار داشت که روی پاسخ واکسیناسیون اثر نادلخواه بگذارد. شرایط محیطی بیش از اندازه نامناسب می‌تواند سبب ناموفقی واکسیناسیون شود.

سه عامل بیماری‌زای عفونی که بیشتر با سیستم ایمنی ارتباط دارند و توانایی آنها در تضعیف ایمنی مرغها بسیار بالاتر است عبارتند از ویروس عامل عفونت گامبرو، ویروس بیماری کم‌خونی جوجه‌ها، و ویروس بیماری مارک هستند.

ویروس بیماری مارک اگر جوجه‌های آسیب‌پذیر را در آغاز زندگی آلوده کند، اثر تضعیف‌کنندگی روی ایمنی آنها می‌گذارد، هر‌چند که دیگر عوارض این بیماری سبب می‌شود که بتوانیم آن را تا اندازه‌ای به آسانی شناسایی کنیم.

در نمونه‌گیری گسترده‌ای که در سال 1693 از 43 گله مرغ در سائوپولو(برزیل) گرفته و به آزمایشگاه فرستاده شد، در همۀ گله‌ها، مرغهایی بودند که آلودگی آنها به بیماری گامبرو عفونی مثبت بود. سن همۀ گله‌ها از 45 روز بالاتر بود، بنابراین، منشأ آنتی‌بادی آنها نمی‌توانست از ایمنی مادری باشد، و در آن زمان هم واکسیناسیون تا این اندازه رایج نبود.

به‌نظر می‌رسد که بیماری گامبرو بیشتر درگله‌های مرغ گوشتی رواج دارد. ویروس بیماری عفونی گامبرو می‌تواند آسیب شدید به لنفوسیت‌های مرتبط با تیموس بزند. این اثرات روی جوجه‌های یک‌روزه بسیار شدید، اما روی جوجه‌هایی که 3 هفته از آنها می‌گذرد سبک است.

این که آلوده شدن جوجه‌های آسیب‌پذیر به ویروس بیماری گامبرو می‌تواند ضعف ایمنی جدی دراز مدت در برابر بسیاری دیگر از بیماری‌ها پدید بیاورد، به‌خوبی مستند است. برخی از سویه‌های ویروس بیماری گامبرو، که برای تهیه واکسن به‌کار برده شده‌اند، این توانایی را از خود نشان داده‌اند که ایمنی جوجه‌ها را به گونه‌ای بسیار بالا سرکوب کنند

این واقعیت که بیشتر گله‌های مرغ گوشتی به ویروس گامبرو آلوده هستند به‌این معنی نیست که ایمنی آنها تضعیف شده است. گرفتاری ضعف شدید ایمنی گله‌ها، معمولاً با عفونت جوجه‌ها (که تیتر آنتی‌بادی مادرزادی آنها پایین است) در نخستین یا دومین هفته زندگی آنها همراه است.

بر پایه آماری که Muskett et al.1979 ارائه کرده‌اند، در گله‌های مرغ گوشتی آلوده به گامبرو می‌توان انتظار داشت که در بسیاری از جوجه‌ها، نسبت وزن گامبرو به وزن بدن، به اندازه یک گرم در هر کیلوگرم کمتر باشد.

مایکوتوکسین‌ها می‌توانند یکی دیگر از عوامل ضعف تیتر آنتی‌بادی باشند. نشان داده شده است که اگر حتی مقدار آفلاتوکسین در جیره 0/625ppm باشد وزن بورس فابریسیوس را به اندازه چشمگیری کاهش می‌دهد و تولید آنتی‌بادی را به تأخیر می‌اندازد.

برای تقویت سیستم ایمنی جوجه و کارآیی بیشتر واکسنها به‌مدت 3 روز، یک روز پیش از واکسیناسیون، روز واکسیناسیون و یک روز پس از واکسیناسیون، "پروتکسین" را به میزان 253‌گرم در هزار لیتر یک بار در روز به آب آشامیدنی مرغها بیافزایید.

برگردان فارسی از سخنرانی Poul McMullin در سمپوزیوم طیور
منبع: نیکوتک