به گزارش «سرویس آموزشی» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور و آبزیان»؛ تصور بسیاری از ما درمورد روش درمان تنها محدود به روش موجود درمانی یعنی همان روشی که در دانشگاه‌ها تدریس می‌شود، می‌باشد. این روش درمان بر پایه علومی مانند فیزیولوژی، پاتولوژی و فارماکولوژی و.... بنا نهاده شده است.
برای ما امکان‌پذیر نیست که بدون تکیه بر این علوم بتوان به درمان پرداخت. اما در واقع چنین نیست. در حال حاضر بیش از ۱۰۰ روش درمانی در جهان شناخته شده است که مبانی بسیار متفاوتی با آنچه که ما تصور می‌کنیم برای خود دارند. این مکاتب درمانی در بین پزشکان و در میان بسیاری از مردم طرفدارانی دارد و روز به روز در حال گسترش است. بطوری که برخی از گزارش‌ها گرایش بیش از ۵۰ درصدی را در کشوری مانند آمریکا نشان می‌دهد.
مکاتب درمانی زیادی از دیرباز در جوامع مختلف وجود داشته است. اما بدلیل گسترش سریع روش درمانی جدید در کشورهای غربی و بدنبال آن در سایر کشورها به یک روش و یا مکتب بی‌منازع تبدیل شد. در سال‌های اخیر بدلیل گسترش تفکرات بازگشت به طبیعت و عدم پاسخ دانش پزشکی رایج در حل تمامی مشکلات و بیماری‌ها، بخصوص بیماری‌های مزمن و همچنین هزینه‌های بالای درمانی، شاهد ظهور و بازگشت مکاتب درمانی متعدد در حوزه پزشکی بوده‌ایم.
پیدایش و بازگشت مکاتب درمانی در پزشکی، عرصه دامپزشکی را نیز تحت تاثیر خود قرار داده است و تقریبا تمامی مکاتبی که در پزشکی رواج یافته است (بجز مواردی همچون ذهن درمانی و هیپنوتیزم و...) درمورد حیوانات هم گسترش یافته است.
پیدایش مکاتب درمانی درمورد حیوانات دست‌آموز و خانگی بیشتر تحت تاثیر پزشکی قرار گرفته است. بدلیل آنکه که تمایل به حفظ و نگهداری و سلامت این حیوانات مشابه عضوی از اعضای خانواده در میان صاحبان این حیوانات وجود دارد.
اما در مورد حیواناتی که مصرف غذایی برای انسان دارند موضوع کمی متفاوت است. نگرانی از ورود مواد شیمیایی و باقیمانده‌های دارویی به مواد غذایی، وضع قوانین سخت‌گیرانه نظارتی بویژه در کشورهای اروپایی و آمریکایی، تمایل مصرف‌کنندگان به استفاده از مواد ارگانیک و افزایش قیمت این محصولات از دلایل اصلی گسترش این مکاتب درمانی در حیطه دامپزشکی است.
علاوه بر این عدم توانایی طب رایج در درمان برخی بیماری‌ها را نیز نباید نادیده گرفت. علاوه بر دامپزشکی رایج طب مکمل در دامپزشکی بر اساس باورهای روش پزشکی بنا نهاده شده است طب مکمل بیانگر این نکته است که از این روش‌ها می‌توان در کنار طب رایج و جهت تکمیل کردن آن برای رسیدن به سلامتی بیشتر استفاده کرد.
براساس تعاریف موجود بسیاری از مکاتب و روش‌های درمانی از جمله گیاه درمانی، طبیعت درمانی، طب سوزنی طب سنتی ملل مختلف، طبیعت درمانی، هومیوپاتی، رفلکس درمانی، استئوتراپی، کاریوتراپی، آروماتراپی، ماساژ درمانی، آب درمانی و ده‌ها عنوان دیگر را می‌توان در زیر مجموعه طب مکمل قرار داد.
در طب مکمل درمان با داروهای گیاهی در حیطه درمان بر پایه بیولوژی دسته‌بندی می‌شود. با توجه به ارایه یافته‌ها در این مقاله سعی شده تا با معرفی برخی گیاهان دارویی مورد استفاده در درمان بیماری‌های انسانی و تعمیم آن به گروه‌های هدفی چون دام و طیور گامی موثر در جهت اعتلای دامپزشکی برداریم و حتی برخی گیاهان دارویی که در جوامع بشری مورد آزمایش، بررسی و بهره‌برداری قرار گرفته‌اند به جامعه دامپزشکی معرفی نماییم.
یکی از کاربردهای گیاهان دارویی استفاده از آنها به‌عنوان عوامل ضدمیکروبی است. مطالعات انجام شده حاکی از این است که عصاره بسیاری از گیاهان قادر به مهار رشد میکروارگانیزم‌ها است.
یکی از باکتری‌های بیماری‌زا نوکاردیا می‌باشد که از خانواده مایکوباکتریوم‌ها بوده و قادر است عفونت‌های مزمن خطرناک در دستگاه تنفسی، پوست و بافت‌های نرم ایجاد نماید. نتایج به‌دست آمده نشان داد که عصاره متانلی حداقل ۵ گیاه مورد مطالعه شامل هوفاریقون، علف چای زوفائی، علف چای دیهیمی (هر سه گونه از تیره علف چای)، ارس و پیزر، تاثیر ضدمیکروبی قابل توجهی در جلوگیری از رشد نوکاردیا استروئیدس و نوکاردیا برازیلینسس دارند.
به این نتیجه می‌رسیم که اثرات مهارکنندگی عصاره تام این گیاهان، مشابه تاثیر آنتی‌بیوتیک‌های آمیکاسین، آموکسی‌سیلین، سفتازیدیم، سفتی زوکسیم (برای نوکاردیا استروئیدس) و سفوتاکسیم (برای نوکاردیا برازیلینسس)، سفالوتین و کوتریموکسازول بر باکتری‌های مورد مطالعه می‌باشد.
بررسی نتایج فیتوشیمیایی مقدماتی، اثرات ضدباکتریایی گیاهان دارویی فوق را مربوط به وجود مواد مؤثره‌ای مانند فلاونویید، ساپونین و تانن موجود در عصاره متانلی آنها می‌داند (اشراقی، سیدسعید. ۱۳۸۸).
گونه‌ای سرو از خانواده Cyperaceae، با نام‌های فارسی (عربی) اویار اسلام و سعد کوفی در بیشتر نقاط ایران می‌روید. در حال حاضر ریشه‌ها و ریزوم‌های این گیاه به‌صورت ترکیب با سایر گیاهان به‌منظور تقویت اعصاب و ضدنفخ به کار می‌رود.
در مورد بررسی اسانس حاصل از ریزوم‌های این گیاه در کشورهای دیگر تحقیق شده که آلفا- سیپرون یا سیپرن را به‌عنوان ماده عمده معرفی کرده‌اند.
نتایج بررسی‌ها اثر ضدمیکروبی عصاره ریزوم این گیاه را نشان می‌دهد که بر باکتری‌های استافیلوکوکوس اورئوس و میکروکوکوس لوتئوس موثر می‌باشد (مجاب، فراز. ۱۳۸۸).
تیموس یکی از جنس‌های مهم خانواده نعناعیان می‌باشد و از زمان‌های دور تاکنون مورد استفاده سنتی و دارویی بوده است. گونه آویشن قفقازی از نتایج نشان‌دهنده اثر ضدمیکروبی قابل توجه این اسانس‌ها و فراکسیون‌ها در مقابل استافیلوکوکوس اورئوس، استافیلوکوکوس اپیدرمیس، باسیلوس سوبتیلیس، پسودوموناس آئروژینوزا، کلبسیلا پنومونیه، اشرشیاکلی و سویه‌های استافیلوکوکوس اورئوس مقاوم به متی‌سیلین می‌باشد.
بخش اصلی اسانس حاصل از تقطیر با آب و بخار آب را Nerolidol تشکیل می‌دهد. بررسی‌های ضدمیکروبی نشان‌دهنده کمترین غلظت مهاری برای اسانس و فراکسیون ان- بوتانولی در مقابل باکتری‌های مختلف می‌باشد (حاجی آقائی، رضا، ۱۳۸۸).
تاکنون تعدادی از گیاهان دارویی به‌منظور خشک کردن شیر گاو با گیاهان دارویی جهت استراحت دام به منظور شروع دوره شیردهی بعدی شناخته و اسانس مریم گلی و نعناع بصورت خوراکی معرفی شده‌اند که مقالات علمی و مستندی در این رابطه وجود ندارد.
از آنجایی که مکانیسم تولید شیر در حیوانات مشابهت زیادی با انسان دارد، انتظار می‌رود این گیاهان در حیوانات نیز کاربرد داشته باشد. برخی از این گیاهان عبارتند از: خوردن بذر کاهو، مالیدن زیره کوهی با سرکه بر پستان، ضماد باقلا و تخم خیار، قمیش، شوکران، مریم گلی، نوعی صنوبر و جعفری.
گیاهان دارویی در درمان مسمومیت‌های دام و انسان نیز کاربرد دارند. البته تعدادی از این موارد در انسانی کاربرد دارد و درمورد دام تا کنون گزارشی منتشر نشده است. در این موارد می‌توان از مقادیر متناسب با وزن حیوان از گیاهان دارویی استفاده نمود.
ملین‌ها ومسهل‌های گیاهی از دیگر کاربردهای گیاهان دارویی در عرصه دامپزشکی است. انباشتگی مواد غذایی در پیش معده‌های نشخوارکنندگان، کولیک در اسب و کاهش تحرک مواد غذایی در روده حیوانات از معمول‌ترین اختلالات دستگاه گوارش محسوب می‌شود که بکارگیری یکسری داروها جهت رفع این عوارض تحت عنوان مسهل و ملین را می‌طلبد. بعلاوه پیدایش مسمومیت و لزوم دفع مواد سمی و تخلیه روده‌ها از مواد زائد از دیگر دلایل استفاده از این دسته از داروها است.
اثرات درمانی گیاهان دارویی در تقویت و درمان بیماری‌های کبدی در حیوانات اهلی از دیگر موارد قابل استفاده از آنهاست. داروهای محرک کبدی با منشأ گیاهی به‌دلیل اثرات جانبی کم، طیف درمانی گسترده و اثرات شفابخشی مناسب نقش مهمی در تقویت و بهبود بیماری‌های کبدی داشته و با تقویت کبد به‌عنوان یکی از مهم‌ترین ارگان‌های بدن موجب تحریک رشد، افزایش میزان تولید، تسریع در بهبود بیماری‌های مزمن و در نهایت افزایش مقاومت بدن در مقابل تنش‌ها و عوامل آسیب‌رسان می‌گردند.
در حال حاضر این داروها در کشورهای مختلف از نقش و جایگاه خوبی برخوردار بوده و باتوجه به امکان تهیه و تولید آنها در داخل کشور می‌تواند مورد توجه تولیدکنندگان و دامپزشکان قرار گیرند. برخی از این گیاهان: سیر، افسنطین، درمنه خزری، زرشک، چتر گندمی داسی، زبان گنجشک زینتی، زردچوبه، کنگر فرنگی، مستور سفید اکالیپتوس، آنغوزه، باریجه، گل سپاسی، حنای سفید، شیرین بیان، فراسیون، ترب، کرچک، ترشک قرمز رومارون و خار مریم می‌باشد.
در میان گیاهان ذکر شده گیاه خار مریم واجد ویژگی‌های برجسته‌ای بوده و در بسیاری از مناطق مختلف جهان از جمله آلمان و آمریکا برای درمان بیماری‌های گوناگون کبدی و صفراوی بکار می‌رود. تحقیقات اخیر در مورد اثرات درمانی این گیاه، نشان‌دهنده اثرات شفابخشی و دارویی بسیار مناسب آن در درمان هپاتیت‌های القا شده در موش و جانوران دیگر می‌باشد. عموما بذر این گیاه واجد ترکیبات مختلف بوده و در موارد درمانی فوق استفاده می‌گردد ( شفیعی دارایی، سید احمد ).
محرک‌های رشد با منشا گیاهی در حیوانات اهلی از دیگر موارد کاربرد این گیاهان است. چنانچه اتحادیه اروپا از ژوئن ۱۹۹۹ استفاده از آنتی‌بیوتیک‌های خوراکی محرک رشد را ممنوع اعلام کرده و فقط به چهار نوع آنتی‌بیوتیک با محدودیت زیاد مجوز مصرف صادر کرده است.
پس از اعلام این محدودیت‌ها تولیدکنندگان اروپایی نیز به سوی افزودنی‌های غذایی با منشاء طبیعی روی آوردند و شرکت‌های مختلف چندین محصول را در این ارتباط عرضه نمودند مثلاً لپتادنیا، سیر، آویشن (داروی بیوهربال)، کنگر فرنگی خرما- نارگیل سانگویتاریاو ماكليا.
گیاهان دارویی در شیرافزایی دام، یا به اصطلاح گالاکتوگوگ نیز مورد بهره‌برداری قرار گرفته‌اند. استفاده از گیاهان دارویی در دام و انسان بمنظور افزایش شیر از دیرباز موردتوجه بوده است. این موضوع مورد توجه بسیاری از پژوهشگران در سراسر جهان قرار گرفته است و تا کنون تحقیقات زیادی در این خصوص انجام شده است.
میزان افزایش شیر درنتیجه مصرف این داروها بسته به نوع دام و میزان تولید متفاوت بوده است و در گزارش‌های علمی مختلف از ارقام ۱۰ تا ۸۰ درصد را شامل می‌شود.
برخی از این گیاهان عبارتند از: شیرین بیان، سیاه دانه، شوید هندی، اویار سلام، صنوبر زیره سبز، مارچوبه، شوید، زیره سیاه، زیره سبز، آنقوزه، رازیانه، شیرزا، شیرین بیان، تخم پنبه، آفتاب گردان، کاهوی وحشی، تخم کتان، سیاه دانه، ریحان، اسفرزه، رازیانه رومی، سبل، اسفناج، شنبلیله، خارخسک، شاه‌پسند طبی و پنج انگشت.
اشتها به‌عنوان نشانه‌ای از وضعیت سلامت دام، اهمیت بسیاری دارد. کم‌اشتهایی و یا بی‌اشتهایی یکی از موارد معمول ناشی از بیماری‌های مختلف دامی است و برگرداندن اشتها به وضعیت طبیعی یکی از خواسته‌های مهم پرورش‌دهندگان دام‌های اهلی می‌باشد. لذا برخی گیاهان به‌عنوان داروهای اشتهاآور گیاهی دام مورد مصرف دارند مانند: مرزنجوش، داروهای رومینوتونیک و اپیتان (ژانسین و نوکس وميكا)، Tinosporacordifolia و Hemidiscus indicus (مجید، دکتر ترابی گودرزی) (Vallachira، A. 1998)