به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور و آبزیان»؛ بیماری تب برفکی یک بیماری بسیار عفونی و بشدت واگیر دام می‌باشد که به لحاظ شدت خسارات اقتصادی یکی از موانع اصلی در تامین بهداشت و تولید دام و فراورده‌های دامی محسوب می‌گردد. این بیماری سبب کاهش شدید تولید دام شده و نقش اساسی در تجارت دام و فراورده‌های خام دارد.
FMDاز جمله مهمترین بیماریهای مسری گاوان است که باعث خسارات اقتصادی قابل توجهی می‌گردد. در گاوان بالغ احتمال کشندگی آن کم است اما در اثر ایجاد میوکاردیت در کم سن و سال‌ترها کشندگی بالایی دارد.
تقریباً تمامی دامهای زوج سم از جمله گونه‌های نشخوارکنندگان اهلی نظیر گاو، گاومیش، گوسفند و بز مورد هدف ویروس عامل بیماری قرار می‌گیرند. شدت واگیری در دامهای حساس بسیار بالا (100%) بوده ولی میزان مرگ و میر پائین و عمدتاً دامهای جوان را در برمی‌گیرد.
ویروس عامل بیماری از جنس پیکورنا ویروس‌ها بوده که در این جنس 7 سروتایپ بنام‌های Asia 1 – C – A – O و سوش‌های آفریقائی و SAT 3 – SAT 2 – SAT 1 قرار دارند. ماهیت این ویروس که از نوع RNA ویروس می‌باشد، تغییرات شدید آنتی‌ژنتیکی Antigenic Variants است که همواره در مناطقی که بیماری به فرم آندمیک حضور دارد، سبب پیدایش واریانت‌های جدید (تغییرات کم آنتی‌ژنتیکی) و حتی بوجود آمدن ساب‌تایپ‌های جدید در هر سویه (تغییرات آنتی‌ژنتیکی بالا 15%) می‌شوند. از جمله عوامل بروز این رخداد درمناطق آلوده به ویروس تب برفکی یکی ماهیت ویروس و دیگری چرخش ویروس در جمعیت‌های دامی دارای سطوح ایمنی متفاوت ناشی از ناهمگونی و همزمان نبودن مایه‌کوبی در آنهاست که شرایط ایجاد موتاسیون را برای ویروس فراهم می‌سازد.
در بین ویروس‌های 7گانه بیماری تب برفکی، تیپ A بیشترین زمینه تغییرپذیری و ایجاد واریانت‌های جدید را از خود نشان داده و در سال‌های اخیر حداقل 3 واریانت تائید شده از تیپ A تب برفکی در ایران علاوه بر تیپ A22 که سال‌ها از ثبات بیشتری برخوردار بوده شناسائی گردیده است [A 96 – A99 (این تحت سویه از سوی موسسه رازی تحت عنوان A200 شناسائی و نام‌گذاری گردید) A87 ]. سایر تیپ‌های ویروس از جمله O و Asia I تغییرپذیری کمترو محدودتری دارند.
اگرچه در بین آنها برخی حدت زیادتر و برخی حدت کمتری دارند و بدین لحاظ در زمان استفاده از ویروس‌های جدا شده، حدت و شدت بیماری‌زائی آنها بایستی کنترل و همواره ویروسی در واکسن بکار گرفته شود که در بین ویروس‌های شایع، بیشترین حدت بیماری‌زائی را داشته باشد.
اهمیت بیماری تب برفکی در پرورش دام
مقاومت ویروس‌های بیماری تب برفکی در شرایط محیطی وهمچنین شدت ضایعات و علائم کلینیکی بیماری در گاوهای نژاد خالص و پرتولید از جمله گاوهای هلشتاین و دورگ همراه با خسارات جبران‌ناپذیر و غیرقابل بازگشت ورم پستان – کوری پستان که کاهش شدید شیر و در مواقعی قطع تولید شیر را به‌همراه دارد در کنار سایر عوارض از جمله سقط جنین و ضایعات غیرقابل جبران دستگاه تولیدمثل و تخمدان‌ها (ناباروری) به همراه هزینه‌های کلان درمان دامهای مبتلا (عفونت‌های ثانویه) و در مواقعی غیراقتصادی شدن دام مبتلا در اثر شدت ضایعات و همچنین تلفات دامهای جوان و شیرخوار سبب شده است، این بیماری به همراه سایر فاکتورهای از جمله سرعت انتشار و شدت عفونت‌زائی، جزو مهمترین بیماریهای ویروسی دام محسوب گردیده و در رده اولین بیماری گروه‌های گروه A (طبقه‌بندی بیماریهای دفتر بین‌الملل بیماریهای واگیر دام) قرار گیرد. در کشور ما نیز این بیماری مهمترین عامل تهدید کننده سرمایه دامی و تولیدات دامی و اولین بیماری دامی جدول مبارزه با بیماریهای دام محسوب می‌گردد.
اتیولوژی و پاتوژنره ویروس‌های بیماری تب برفکی
ویروس بیماری تب برفکی از خانواده پیکور ناویریده (کوچک‌ترین ویروس‌های شناخته شده از نظر اندازه) و از جنس Aphtovirus دارای 7 SQfJGm سوتیپ کاملاً متمایز از یکدیگر می‌باشد. در مناطق آندمیک اغلب یک سوش بر سوش‌های دیگر قالب ولی عفونت همزمان 2 سوش از ویروس‌های هفتگانه ممکن است اتفاق بیفتد. همچنین برخی از سویه‌های ویروس به گونه خاصی از تمایل داشته و سایر گونه‌ها را به سختی مبتلا می‌سازد.
RNA تک‌رشته‌ای ویروس مسئول قسمت عفونت‌زائی و پروتئین‌های Vp1 – Vp2- Vp3 – Vp4 مسئول قسمت ایمنی‌زائی ویروس هستند که در بین آنها VP1 مهمترین نقش در ایجاد ایمنی را دارد.
ویروس فوق تمایل زیادی به حمله به بافت اپی‌تلیال دارند. Epitheliotropisme که پس از تکثیر در آنها و ورود ویروس به خون، بافت‌های فوق مورد حمله قرار می‌دهند و سبب ضایعات بسیار شدید در تمامی بافت‌های موکوسی و پوششی از جمله دهان – سیستم تولیدمثل – و تولید شیر (پستان) و بافت پوششی دست و پا می‌شوند و ضایعات شدید و وسیعی را بوجود می‌آورند که سبب کاهش شدید تولید شیر – گوشت و مرگ و میر ناشی از جمله ویروس به قلب (میوکارد) در دامهای جوان می‌شود.
ضایعات اقتصادی و هزینه‌های درمانی و غیراقتصادی شدن دامهای مبتلا در اثر ماهیت بیماری و هجوم سایر باکتری‌های عفونت‌زا سبب شده است تا این بیماری دشمن دام وسرمایه دامی لقب بگیرد.( Enemy of Livestock and Livestock kipper).
راههای انتقال بیماری تب برفکی
ویروس بیماری تب برفکی از راههای مستقیم و غیرمستقیم بشرح زیر انتقال می‌یابد.
روش انتقال مستقیم:
مهمترین و اصلی‌ترین روش انتقال و انتشار بیماری بخصوص در کشورهای که بیماری به فرم بومی حضور داشته و اپیدمی‌های منطقه‌ای و یا وسیع دارند، انتقال به روش مستقیم یعنی تماس دام آلوده با دام حساس می‌باشد.
دامهای مبتلا دارای علائم کلینیکی بیماری، خصوصاً در مراحل اولیه و فاز تب‌دار ویروس را از طریق انتشار همراه با هوای تنفس به دام در تماس انتقال داده و سبب بروز بیماری در دام حساس می‌گردند.
به لحاظ وجود مقادیر بسیار زیاد ویروس در ترشحات و هوای تنفسی دامهای آلوده خصوصاً قبل از بروز علائم بالینی، انتقال مستقیم از دام آلوده به دام سالم بسرعت و سریع اتفاق می‌افتد و بعنوان راه انتقال اولیه بیماری در گله محسوب می‌گردد.
گوساله‌ها در اثر خوردن شیر دامهای مبتلا که حاوی مقادیر زیادی ویروس تب برفکی می‌باشد و یا لیسیدن گوساله‌ها توسط مادران مبتلا ویروس تب برفکی میتواند از طریق خوراکی به آنها منتقل و سبب بروز فرم‌های کلینیکی و حاد بیماری در آنها می‌گردد که میتواند منجر به مرگ و میر سریع در آنها گردد. (فرم قلبی Myocarditis)
در نشخوارکنندگان مسن گاو – گاومیش و گوسفند و بز ویروس باید از طریق سیستم تنفسی به بدن دام راه پیدا کند، یرنده ویروس تب برفکی Receptor site در اینگونه دام‌ها در ناحیه بافت پوششی حلق و غدد لنفاوی آن ناحیه (لوزتین) قرار داشته و از راه خوراکی انتقال بندرت انجام می‌گیرد، ولی در گراز و خوک انتقال توسط خوردن مواد آلوده به ویروس تب برفکی اتفاق می‌افتد. (استعداد گاو به ابتلا در اثر استنشاق هوای آلوده به دلیل حجم بالای هوای تنفسی چندین برابر گوسفند و بز می‌باشد). ویروس تب برفکی پس از جایگزین شدن در بافت پوششی حلق و دستگاه تنفسی تکثیر یافته و از طریق سیستم لنف وارد خون شده (Viremia) که با تب شدید (C 41-40) همراه است، سپس تمام بافت‌های اپی‌تلیال (موکوسی) را آلوده می‌سازد.
انتقال غیرمستقیم:
ابزار و وسائل آلوده مورد استفاده از جمله انواع سرنگ، سرسوزن، وسائل تلقیح مصنوعی، رفت و آمد وسائل نقلیه و تردد افراد میتواند سبب انتقال بیماری می‌شود.
انتقال بیماری توسط باد (Wind borne) تا چند کیلومتر از _GdfdeG و دامداری‌های آلوده به مناطق پاک و عاری از بیماری صورت می‌گیرد و فاکتورهای از جمله زمان و حجم ویروس پراکنده شده و تعداد دام مبتلا در کانون‌های درگیر بیماری در این نوع انتقال موثر می‌باشند.
انتقال بیماری از طریق فراورده‌های خام دامی نظیر گوشت، شیر، پشم، پوست و … آلوده نیز گزارش گردیده است.
بیشتر بدانیم:
بیماری تب برفکی و راههای پیشگیری و کنترل آن
ورم پستان در گاو (mastitis)
مروری بر بیماری تب کیو (Q fever)
کنترل بیماریهای تنفسی در دام های بزرگ
ماندگاری ویروس تب برفکی
ویروس مولد بیماری تب برفکی از جمله مقاوم‌ترین ویروس‌های شناخته شده در طبیعت می‌باشد. این ویروس قادر است در محیط خارج از بدن دام تا مدت 40 روز در بستر فضولات و ترشحات بدن زنده و عفونت‌زا باقی بمانند. و هفته‌ها در خوراک دام و فراورده‌های دامی از جمله پشم و پوست دام زنده مانده و از مکانی به مکان دیگر انتقال یابد.
بدلیل اینکه پوشینه ویروس فاقد لیپیدوگلیلو پروتئین می‌باشد، ویروس در مقابل حلال‌های چربی بسیار مقاوم است و پایداری دارد.
نسبت به حرارت و رطوبت مقاوم بوده، بطوری‌که در گوشت منجمد تا 80 روز زنده باقی می‌ماند، ویروس در حرارت مستقیم پائین و در درجه حرارت 50 تا 60 درجه بسرعت از بین می‌رود. (56 درجه 30 دقیقه) خشک شدن – سرما و نمک تاثیر چندانی در از بین بردن ویروس ندارد.
مناسب ترین PH برای ویروس 7.6-7.4 می‌باشد. با این حال ویروس PH مابین 9.5-6.7 را نیز تحمل می‌نماید. PH بالای 11 و زیر 5 بسرعت ویروس را غیرفعال می‌سازد.
مدت زمان ابقاء و زنده ماندن ویروس در شرایط مختلف به شرح زیر است:
– 50 روز در آب
– 74 روز در مرتع با دمای 18-8 درجه و رطوبت نسبی مناسب
– 4 هفته بر روی مو گاو آلوده به ترشحات و خون آلوده
– 13 هفته بر روی چکمه آلوده به ترشحات و خون
– تا 352 روز در پوست تازه نمک سود شده که در دمای 4 درجه نگهداری می‌شود.
خسارات اقتصادی بیماری تب برفکی
با توجه به این امر که تاکنون مطالعه جامعی بر روی خسارات اقتصادی بیماری در سطح کشور صورت نگرفته است و برآورد آن با توجه به ماهیت بیماری چندان ساده نمی‌باشد، لذا به ارقام اعلام شده از سوی دفتر بین‌المللی بیماریهای واگیر دام OIE استناد می‌شود. برابر با اعلام این دفتر خسارات بیماری در کشورهائی که بیماری را به شکل بومی دارند به شرح ذیل می‌باشد:
– 25% کاهش تولید شیر در گله‌های مبتلا
– 25% کاهش تولید گوشت در گله‌های مبتلا
– 25% کاهش تولید پشم در گله‌های مبتلا
– 5% تلفات در دامهای مبتلا (جوان)
البته به این خسارات بایستی هزینه‌های اقتصادی ناپیدای ناشی از حضور بیماری از قبیل، هزینه‌های درمان، ناباروری و کاهش باروری، محدودیت در تجارت دام و فراورده‌های خام دامی و … را که قابل محاسبه نیستند، نیز اضافه نمود.
برابر با گزارشات دفتر بررسی‌ها، مبارزه و مراقبت بیماریهای دامی، طی سال 1380 تعداد 44858 واحد اپیدمیولوژیک در قالب 1413 کانون درگیر بیماری شده که دارای 589025 راس گاو و گوساله (در معرض خطر بیماری) بوده که از این تعداد 16723 راس گاو و گوساله علائم بیماری را نشان داده و 595 راس گوساله تلف شده است. چنانچه خسارات برابر با برآورد OIE و قیمت فراورده‌های دامی در کشور را همراه جمعیت دامهای مبتلا (در معرض خطر بیماری) ملاک محاسبه قرار دهیم، این بیماری طی سال 1380 رقمی در حدود 23174میلیون رالک خسارت مستقیم (کاهش شیر و گوشت) به جمعیت گاو گوساله کشور وارد نموده است.
Carrier state (ناقلین ویروس تب برفکی)
از جمله مهمترین شاخص‌های اپیدمیولوژیکی که سبب بقاء طولانی (چندین ماه و سال) ویروس تب برفکی در یک جمعیت می‌گردد و هرازچندگاه حتی با رعایت فاکتورهائی که در بحث انتقال مستقیم (دام آلوده) و غیرمستقیم (عوامل محیطی و فیزیکی) اشاره شد. بیماری تب برفکی در یک جمعیت بروز می‌نماید، حفظ و نگهداری ویروس تب برفکی توسط دامهای مبتلا و بهبود یافته است. ماهیت این بیماری توانائی بقای ویروس بیماری در بدن دام بهبود برای مدت طولانی بدون اینکه آثار و علائم ظاهری و کلینیکی بیماری را از خود نشان دهد که اصطلاحاً دام ناقل یا حامل (Carrier) نامیده می‌شود از مهمترین فاکتورهای اپیدمیولوژیکی بیماری بقاء بیماری در یک منطقه و انتقال آن از مکانی به مکان دیگر می‌باشد.
اینکه چگونه ویروس علی‌رغم پیدایش آنتی‌بادی، در بافت‌های خاصی از بدن دام که در ناحیه حلق قرار داشته و سلول‌های این بافت قادر به حفظ و نگهداری ویروس هستند کاملاً مشخص نیست ولی ویروس‌های پنهان شده یا خفته در بدن دام که در ناحیه بافت پوششی (به لحاظ وجود رسپتورهای خاصی)، تحت شرایط مختلف از جمله استرس‌های شدید و نقل و انتقالات دام مجدداً شروع به رشد و تزاید گذاشته و سبب انتشار بیماری و وقوع بیماری در یک جمعیت دامی می‌گردند. ایمنی حاصل از عفونت طبیعی و ایمنی ناشی از واکسیناسیون قادر به جلوگیری از Carrier شدن دامهای مبتلا نمی‌باشد و بخشی از دامهای مبتلا بالقوه عامل حفظ و بقاء ویروس در گله و یا جمعیت حساس به بیماری باقی می‌ماند و همواره پیشگیری و کنترل این بیماری را با مشکل روبرو می‌سازند. بدین لحاظ در بسیاری از کشورهای دنیا در زمان بروز بیماری و یا در برنامه‌های کنترلی و پیشگیری این بیماری، اصل مبارزه با آن را کشتار دامهای مبتلا و در تماس قرار داده و بدین وسیله مانع از پیدایش دامهای ناقل و حفظ و پایداری ویروس در گله و جمعیت دامی می‌شوند.
وضعیت بیماری و پراکندگی جغرافیائی آن در ایران
در ایران سه سوش Asia 1 – O – A عمده‌ترین ویروس‌های مولد تب برفکی هستند و در بین آنها سوش‌های A و O حدود 50 سال در گردش بوده ولی سوش Asia I پایداری و ثبات کمتری داشته و در مواقعی از زمان محو و مجدداً بروز نموده است. سویه Asia I طی سال‌های 1369 تا 1378 یعنی حدود 10 سال در موارد بروز بیماری تب برفکی در کشور شناسائی و تشخیص داده نشد ولی از مرداد سال 1378 مجدداً ظهور و همچنان جز سه تیپ اصلی ویروس‌های بیماری تب برفکی در کشور در حال چرخش می‌باشد.
علائم کلینیکی بیماری تب برفکی
در گاو:
ویروس عامل بیماری پس از ورود به بدن دام حساس طی یک دوره کوتاه 5 تا 7 روز (دوره نهفتگی بیماری) و تکثیر و تزاید در سلول‌های پوششی با ورود به خون (ویرمی) علائم کلینیکی خود را با تب بالا (41-40 درجه) کاهش شیر و بی‌حالی شروع نموده و متعاقب کاهش تب، افزایش بزاق (ریزش بزاق کش‌دار)، سائیدن دندان‌ها روی یکدیگر، پیدایش بثورات و طاول‌های اولیه در دهان سطح زبان و مخاطات لثه‌ها و لب‌ها حادث می‌شود.
گاهی طاول‌ها بقدی وسیع است که ممکن است بافت پوششی قسمت وسیعی از زبان بورت یکجا کنده شود. همراه با جراحات و طاول‌های دهانی، طاول‌هائی بر دست و پا بویژه شکاف بین سمی و تاج سم ایجاد شده که در اثر پاره شدن فوق‌العاده دردناک بوده و حرکت برای دام سخت و مشکل می‌شود.
بر روی سر پستانک‌ها و قسمت‌های پستان نیز در فرم پستانی بیماری، بثورات و طاول‌هائی دیده می‌شود که در صورت نزدیکی آنها به منفذ خروج شیر سبب بروز ورم پستان می‌شود.
در گوساله‌ها بوسطه حساسیت بالا آنها نسبت به دام بالغ، هنگام بروز بیماری، با تلفات بالا به دلیل ابتلای آنها به فرم قلبی بیماری (میوکاردیت) مواجه هستیم. گاهی شدت بیماری و سرعت ابتلا گوساله‌ها بقدری سریع است که دام بدون بروز علائم ظاهری بیماری از قبیل ریزش بزاق و بروز طاول، در اثر ابتلا به فرم اد قلبی تلف می‌شود.
در گوسفند:
شدت علائم در گوسفند و بز (خصوصاً بز) نسبت به گاو کمتر بوده و اولین نشانه بیماری تب برفکی در آنها لنگش می‌باشد. طاول‌های ریزی در ناحیه سم و ندرتاً در دهان بروز نموده و چهره بیماری را مشابه به گاو نمایان می‌سازد. بیماری در بره‌ها همانند گوساله شدیدتر بوده و گاهی با تلفات بالا در صورت بروز اپیدمی مواجه خواهیم بود.
آشنایی با بیماری تب برفکی و روش‌های کنترل آن (بخش دوم)