به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور، آبزیان و حیوانات خانگی»؛ تب برفکی از قدیمیترین و پرخطرترین بیماریهای ویروسی در دامهاست، اما سؤال مهمی که ذهن خیلی از دامداران و حتی مردم را درگیر کرده این است: آیا این بیماری میتواند به انسان منتقل شود؟ و اگر نه، چرا همچنان در بسیاری از کشورها شیوعهای گسترده دارد؟ در این مطلب به آخرین یافتههای علمی در مورد تب برفکی، جهشهای ویروس و احتمال زئونوز بودن آن میپردازیم.
تب برفکی؛ بیماری دامی با سابقه جهانی
ویروس تب برفکی (Foot-and-Mouth Disease Virus – FMDV) نخستین بار در قرن نوزدهم شناسایی شد و از آن زمان تا کنون، به یکی از مهمترین چالشهای بهداشتی صنعت دام بدل شده است. با وجود پیشرفت در تولید واکسن و کنترلهای قرنطینهای، تب برفکی هنوز در بیش از ۷۵ کشور در حال گردش است.
عامل بیماری از خانواده Picornaviridae و جنس Aphthovirus است و همانطور که پژوهشهای جدید نشان میدهند، این ویروس بهطور مداوم در حال جهش ژنتیکی و تغییر ساختار پروتئینی خود است؛ همین موضوع باعث شده واکسنهای فعلی همیشه بهصورت کامل مؤثر نباشند.
آیا تب برفکی یک بیماری زئونوز است؟
برخلاف آنچه در بین مردم شایع است، تب برفکی بهندرت به انسان منتقل میشود. طبق گزارش سازمان جهانی بهداشت دام (WOAH) و مراکز کنترل بیماریها (CDC)، تنها چند مورد انسانی تأییدشده در طول یک قرن گذشته وجود دارد، آنهم در شرایط تماس بسیار نزدیک و غیرمعمول با دام آلوده.
موارد گزارششده انتقال به انسان:
- اولین گزارش مستند در سال ۱۹۶۶ در بریتانیا مربوط به یک فرد بود که در تماس مستقیم با بزهای آلوده قرار داشت.
- در سالهای بعد، چند مورد محدود در آسیای جنوبی و آمریکای جنوبی ثبت شد که در هیچیک، بیماری بهصورت شدید بروز نکرد.
- علائم انسانی شامل تب، خستگی، تاولهای کوچک در دهان یا دستها و گاهی التهاب ملایم غدد لنفاوی بودهاند.
نتیجه: تب برفکی در حال حاضر زئونوز قابلانتقال به انسان محسوب نمیشود و خطر آن برای انسانها بسیار کمتر از سایر بیماریهای مشترک مانند تب مالت یا تب کریمه-کنگو است.
چرا انسانها تقریباً ایمناند؟
ساختار گیرندههای سلولی در بدن انسان با دامهای نشخوارکننده تفاوت دارد. ویروس تب برفکی برای ورود به سلولها به گیرندههایی به نام integrin αvβ6 وابسته است که در بافتهای دهانی و پایی نشخوارکنندگان فراواناند، اما در بدن انسان بسیار محدودند.
به همین دلیل، حتی در صورت تماس مستقیم، احتمال عفونت پایدار یا تکثیر ویروس در بدن انسان بسیار ناچیز است.
اما چرا ویروس تب برفکی همچنان بازمیگردد؟
تب برفکی از نظر بیولوژیکی یکی از پُرجُهشترین ویروسهاست. این ویروس RNA دار، هنگام تکثیر دچار خطاهای تصادفی میشود و همین جهشها باعث شکلگیری سروتیپها و سویههای جدید میشود.
در سالهای اخیر، سروتیپهای جدیدی از تیپ A و O در خاورمیانه و آسیای غربی شناسایی شدهاند که واکسنهای موجود در برابرشان اثربخشی کمتری دارند.
بهطور خاص، سروتیپ O/ME-SA/Ind-2001e از سال ۲۰۱۹ در چندین کشور منطقه از جمله ایران، عراق، ترکیه و پاکستان مشاهده شده و منشأ چندین موج شیوع جدید بوده است.
نقش دامهای ناقل پنهان
حتی پس از بهبودی ظاهری، برخی دامها (بهویژه گاوها) میتوانند تا چندین ماه ناقل ویروس در حلق خود باقی بمانند. این "دامهای حامل" بهطور ظاهری سالماند اما در تماس با گلههای دیگر، ویروس را مجدداً پخش میکنند.
این ویژگی انتقال خاموش یکی از دلایل اصلی بازگشت بیماری در مناطقی است که واکسیناسیون کامل انجام شده است.
تأثیر تغییرات اقلیمی بر شیوع تب برفکی
تحقیقات اخیر در نشریات دامپزشکی بینالمللی (مانند Veterinary Research 2024) نشان دادهاند که افزایش دما و رطوبت فصلی باعث پایداری بیشتر ویروس در خاک و علوفه میشود.
از سوی دیگر، تغییرات اقلیمی باعث جابهجایی فصلی دامها و تماس بیشتر بین گلهها شده است — عواملی که همگی ریسک شیوع تب برفکی را افزایش میدهند.
انتقال بینمرزی و تجارت دام
یکی دیگر از دلایل مهم بازگشت تب برفکی، قاچاق دام و جابهجایی غیربهداشتی بین کشورهاست. حتی یک دام آلوده در مرحله نهفتگی میتواند ویروس را وارد منطقه جدیدی کند.
به همین علت، سازمانهای دامپزشکی جهان تأکید دارند که کنترل تب برفکی فقط در سطح ملی ممکن نیست، بلکه نیازمند همکاری منطقهای و پایش مشترک بین کشورهاست.
خطرات برای کارکنان دامداری و صنایع لبنی
اگرچه انتقال به انسان نادر است، اما کارکنان دامداریها باید مراقب تماس مستقیم با
- ضایعات تاولی
- شیر خام یا بزاق دام آلوده
- وسایل یا لباسهای آلوده باشند.
پیشنهاد میشود در صورت تماس مشکوک، از دستکش، ماسک و چکمه ضدعفونیشونده استفاده شود و از مصرف هرگونه فرآورده خام خودداری گردد.
مسیر آینده: واکسنهای نسل جدید
در حال حاضر، محققان در حال توسعه واکسنهای RNA و واکسنهای نوترکیب ویروسی هستند که بتوانند در برابر چند سروتیپ همزمان ایمنی ایجاد کنند.
بر اساس دادههای جدید مؤسسه Pirbright انگلستان (2025)، واکسنهای mRNA توانستهاند در گاوها پاسخ ایمنی سریعتر و پایدارتر نسبت به واکسنهای سنتی ایجاد کنند.
در صورت موفقیت، این فناوری میتواند تب برفکی را در آینده بهطور کامل مهار کند.
جمعبندی
تب برفکی همچنان یکی از بزرگترین تهدیدهای دامپروری در جهان است، اما برای انسان خطر جدی محسوب نمیشود.
مشکل اصلی در کنترل بیماری، نه انتقال بین گونهای، بلکه تغییرات ژنتیکی ویروس، انتقال پنهان در دامهای ناقل و ضعف در پوشش واکسیناسیون است.
آینده کنترل تب برفکی در گرو همکاری منطقهای، واکسنهای هوشمند و استفاده از فناوریهای جدید مانند ردیابی ژنومی و هوش مصنوعی برای پایش جهشهاست.