به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور، آبزیان و حیوانات خانگی»؛ ورم پستان یا ماستیت (Mastitis) یکی از مهم‌ترین و پرهزینه‌ترین بیماری‌های گاوهای شیری در جهان است. این بیماری در اثر التهاب بافت پستان به‌دلیل عفونت با باکتری‌ها، قارچ‌ها یا آسیب‌های فیزیکی ایجاد می‌شود و منجر به کاهش تولید شیر، افت کیفیت آن و خسارت‌های اقتصادی قابل توجه برای دامدار می‌گردد.
مشاهدات میدانی و مطالعات علمی نشان می‌دهند که شیوع ماستیت در فصول سرد سال افزایش می‌یابد. سرما، رطوبت، تغییر شرایط نگهداری دام و ضعف سیستم ایمنی از جمله عواملی هستند که احتمال بروز این بیماری را در پاییز و زمستان چند برابر می‌کنند.
عوامل افزایش‌دهنده خطر ورم پستان در فصول سرد
۱. رطوبت بالا و سرمای محیط
در هوای سرد، دام‌ها معمولاً زمان بیشتری را در جایگاه‌های بسته می‌گذرانند. این موضوع باعث افزایش تجمع رطوبت، بخار و آمونیاک در محیط می‌شود. رطوبت بالا، رشد میکروارگانیسم‌هایی مانند Staphylococcus aureus، Streptococcus agalactiae و E. coli را تسهیل می‌کند. این باکتری‌ها به‌راحتی از طریق نوک پستان وارد مجاری شیری شده و باعث عفونت می‌شوند.
۲. تهویه ناکافی و افزایش آلودگی هوا
بسیاری از دامداران در زمستان برای حفظ گرما، تهویه را محدود می‌کنند. در حالی‌که تهویه ناکافی باعث افزایش غلظت آمونیاک، دی‌اکسیدکربن و ذرات معلق در هوا می‌شود. این شرایط باعث تحریک مجاری تنفسی، تضعیف سیستم ایمنی دام و افزایش احتمال آلودگی متقاطع از محیط به پستان می‌گردد.
۳. استرس سرمایی و افت ایمنی
تغییرات شدید دما و تماس به هوای سرد، به‌ویژه پس از شیردوشی یا شست‌وشوی پستان، استرس سرمایی ایجاد می‌کند. این استرس با کاهش توان دفاعی گلبول‌های سفید، موجب کاهش توان بدن در مقابله با عفونت‌ها می‌شود. دام‌هایی که تغذیه ضعیف دارند یا دچار کمبود ویتامین E و سلنیوم هستند، در این شرایط بیشتر مستعد ابتلا به ورم پستان خواهند بود.
۴. خشکی و ترک‌خوردگی نوک پستان
در فصول سرد، رطوبت هوا کاهش می‌یابد و پوست پستان خشک می‌شود. خشکی بیش از حد و تماس مداوم با بستر آلوده می‌تواند باعث ایجاد ترک‌های سطحی شود. این ترک‌ها راه ورود مناسبی برای باکتری‌ها به داخل غده شیری را فراهم می‌کنند.
۵. استفاده نادرست از دستگاه شیردوشی
در فصل سرما، در صورت گرم نکردن تجهیزات شیردوشی یا عدم تنظیم فشار مناسب، احتمال آسیب به نوک پستان و نفوذ باکتری‌ها افزایش می‌یابد. همچنین اگر شیلنگ‌ها یا لاینرها به‌درستی ضدعفونی نشوند، می‌توانند منبع انتقال عفونت باشند.
راهکارهای علمی برای پیشگیری و کنترل ورم پستان در فصول سرد
۱. بهبود بهداشت جایگاه و بستر
بهداشت جایگاه مهم‌ترین اصل در کنترل ماستیت است.
- بستر باید خشک، نرم و تمیز باشد؛ بهترین گزینه‌ها ماسه خشک، خاک‌اره خشک یا پوشال ضدباکتری هستند.
- تعویض منظم بستر و حذف نقاط مرطوب به کاهش بار میکروبی کمک می‌کند.
- ضدعفونی هفتگی کف جایگاه و دیواره‌ها با مواد مجاز و غیرتحریکی ضروری است.
دام‌هایی که در محیط خشک و پاک نگهداری می‌شوند، تا ۴۰٪ کمتر به ورم پستان مبتلا می‌گردند.
۲. رعایت دقیق بهداشت شیردوشی
فرآیند شیردوشی یکی از حساس‌ترین مراحل انتقال عفونت است.
- پیش از دوشش، پستان با محلول ضدعفونی‌کننده ملایم (Pre-dip) تمیز و سپس با دستمال یکبار مصرف خشک شود.
- پس از پایان دوشش، هر پستان با محلول ضدعفونی مناسب (Post-dip) پوشانده شود تا از ورود باکتری‌ها به مجرا جلوگیری شود.
- سرویس منظم دستگاه شیردوشی، بررسی لاینرها و اطمینان از فشار مناسب خلأ، اهمیت زیادی دارد.
۳. کنترل دما و تهویه در جایگاه
- تهویه باید به‌گونه‌ای تنظیم شود که هوا به‌صورت ملایم و بدون جریان مستقیم سرد وارد شود.
- در دامداری‌های صنعتی استفاده از فن و هواکش اتوماتیک با سنسور رطوبت، تعادل دما و رطوبت را حفظ می‌کند.
- در جایگاه‌های سنتی، باز کردن پنجره‌ها در طول روز و بستن در شب برای تهویه طبیعی مؤثر است.
۴. تغذیه مناسب و تقویت سیستم ایمنی
تغذیه در فصل سرد باید شامل انرژی کافی و عناصر تقویت‌کننده ایمنی باشد.
- مکمل‌های حاوی ویتامین E، سلنیوم، بتاکاروتن و روی (Zn) نقش مهمی در افزایش مقاومت بدن در برابر ماستیت دارند.
- تأمین علوفه خشک باکیفیت و جلوگیری از کپک‌زدگی خوراک از بروز استرس تغذیه‌ای پیشگیری می‌کند.
- استفاده از آب ولرم (۱۵ تا ۲۰ درجه) به جای آب سرد در زمستان باعث افزایش مصرف آب و بهبود سلامت کلی دام می‌شود.
۵. پایش سلامت پستان و تشخیص زودهنگام
- استفاده از تست سلول‌های سوماتیک (SCC) در شیر به‌صورت دوره‌ای (هفتگی یا ماهانه) به شناسایی دام‌های آلوده در مراحل اولیه کمک می‌کند.
- گاوهای مبتلا باید بلافاصله جدا و درمان شوند تا از انتقال عفونت به سایر دام‌ها جلوگیری شود.
- ثبت داده‌های مربوط به موارد ماستیت و تحلیل آن‌ها در طول سال می‌تواند به شناسایی الگوهای فصلی و اصلاح مدیریت کمک کند.
۶. اقدامات پیشگیرانه در دوره خشکی
دوره خشکی فرصت طلایی برای پیشگیری از ماستیت است.
- تزریق آنتی‌بیوتیک‌های طولانی‌اثر مخصوص دوره خشک در هر چهار پستان و استفاده از سیلانت‌های محافظتی توصیه می‌شود.
- گاوهای خشک باید در محیطی خشک و جدا از دام‌های شیرده نگهداری شوند.
۷. استفاده از واکسن‌های اختصاصی
در سال‌های اخیر، واکسن‌های تجاری علیه Staphylococcus aureus و E. coli در برخی کشورها با موفقیت استفاده شده‌اند. هرچند هنوز در همه مناطق رایج نیستند، اما در گله‌های بزرگ صنعتی می‌توانند بخشی از برنامه پیشگیری باشند.
نکات مدیریتی کاربردی
- زمان شیردوشی ثابت نگه داشته شود تا استرس کاهش یابد.
- بعد از دوشش، گاوها تا خشک شدن کامل نوک پستان نباید در محیط سرد قرار گیرند.
- بررسی روزانه ظاهر پستان‌ها و تشخیص علائم اولیه (قرمزی، تورم یا کاهش شیر) اهمیت زیادی دارد.
- آموزش کارگران شیردوشی و رعایت اصول بهداشتی شخصی نقش کلیدی در کاهش انتقال عفونت دارد.
جمع‌بندی
فصل سرد سال اگرچه مزایایی مانند کاهش حشرات دارد، اما از نظر بروز ورم پستان دوره‌ای حساس برای گاوهای شیری است. رطوبت، سرما و ضعف سیستم ایمنی عواملی هستند که در کنار هم، احتمال بروز ماستیت را افزایش می‌دهند.
با اجرای یک برنامه جامع شامل بهداشت دقیق جایگاه، تهویه مناسب، تغذیه متعادل و پایش مداوم سلامت پستان، می‌توان تا حد زیادی از بروز ورم پستان در فصول سرد جلوگیری کرد. دامداری‌هایی که این اصول را رعایت می‌کنند، نه‌تنها تلفات را کاهش می‌دهند بلکه راندمان تولید شیر خود را در زمستان حفظ می‌کنند.