به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور، آبزیان و حیوانات خانگی»؛ پاییز فصلی است که شرایط محیطی و تغذیه‌ای دام به طور محسوس تغییر می‌کند. کاهش دما، افزایش رطوبت و تغییر در کیفیت علوفه‌ها عواملی هستند که بر سوخت‌وساز، اشتها و وزن دام سبک اثر مستقیم می‌گذارند. در بسیاری از دامداری‌ها، مشاهده می‌شود که دام‌ها کمتر غذا می‌خورند، تحرک کمتری دارند یا حتی دچار لاغری قابل توجه می‌شوند. شناخت دقیق علل علمی این پدیده و اتخاذ راهکارهای مدیریتی و تغذیه‌ای مناسب، برای حفظ سلامت و بهره‌وری گله ضروری است.
علل اصلی کاهش اشتها و وزن دام سبک در فصل پاییز
۱. تغییر کیفیت و ترکیب علوفه‌ها
در پاییز، کیفیت مراتع و علوفه‌های سبز به‌سرعت کاهش می‌یابد. کاهش پروتئین خام و افزایش فیبر نامحلول در علوفه‌های خشک باعث می‌شود قابلیت هضم خوراک کم شود و دام احساس سیری زودرس پیدا کند.
همچنین، به دلیل بارندگی و رطوبت زیاد، احتمال کپک‌زدگی و فساد علوفه‌ها بیشتر می‌شود. مصرف علوفه کپک‌زده باعث بی‌اشتهایی، اسهال، یا حتی مسمومیت قارچی (مایکوتوکسی‌کوز) در گوسفند و بز می‌شود.
نکته علمی:
تحقیقات نشان داده‌اند که در صورت افت بیش از ۱۰٪ در کیفیت پروتئین جیره، دام‌ها تا ۲۰٪ مصرف خوراک خود را کاهش می‌دهند.
۲. تغییرات متابولیکی ناشی از سرما
در هوای سرد، بدن دام برای حفظ دمای طبیعی خود انرژی بیشتری مصرف می‌کند. این موضوع اگر با افزایش متناسب انرژی در خوراک جبران نشود، منجر به کسری انرژی و در نهایت کاهش وزن می‌شود.
از سوی دیگر، کاهش نور روز و تغییر ریتم بیولوژیک در پاییز باعث تغییر ترشح هورمون‌هایی مانند ملاتونین و کورتیزول می‌شود که مستقیماً بر اشتها و رفتار تغذیه‌ای تأثیر دارند.
۳. استرس محیطی و جابه‌جایی فصلی
دامداران معمولاً در پاییز گله‌ها را از مرتع تابستانی به جایگاه زمستانی منتقل می‌کنند. این جابجایی و تغییر محیط برای دام استرس‌زا است. استرس، به‌ویژه در بزهای حساس، می‌تواند باعث بی‌اشتهایی موقتی، افت ایمنی و حتی بروز بیماری‌های گوارشی شود.
عوامل دیگری مانند ازدحام بیش از حد، تهویه نامناسب، تغییر جیره ناگهانی و آلودگی جایگاه نیز از علل مهم استرس پاییزی هستند.
۴. انگل‌های داخلی و خارجی
در فصل پاییز، با افزایش رطوبت محیط، چرخه زندگی انگل‌ها (مانند کرم‌های گوارشی، کوکسیدیا و کنه‌ها) فعال‌تر می‌شود. این انگل‌ها با مصرف مواد مغذی بدن و ایجاد التهاب در دستگاه گوارش، باعث کاهش جذب مواد غذایی و لاغری پیشرونده می‌شوند.
در بزغاله‌ها و بره‌ها، آلودگی به کوکسیدیا می‌تواند در مدت کوتاهی باعث کاهش اشتها، اسهال و کاهش وزن شدید شود.
۵. کمبود ویتامین‌ها و مواد معدنی
در اواخر تابستان و اوایل پاییز، دام‌ها معمولاً دسترسی کمتری به گیاهان تازه دارند و در نتیجه دچار کمبود ویتامین‌های محلول در چربی (A, D, E) می‌شوند. این کمبودها، همراه با فقدان عناصر ضروری مانند روی، سلنیوم و فسفر، سبب اختلال در متابولیسم انرژی و کاهش اشتها می‌شود.
برای مثال، کمبود ویتامین A با خشکی مخاط دهان و کاهش حس بویایی همراه است که در نهایت اشتهای دام را پایین می‌آورد.
۶. بیماری‌های تحت‌بالینی (Subclinical Diseases)
گاهی دام دچار بیماری‌های خفیفی است که علائم واضحی ندارند اما موجب افت تدریجی وزن می‌شوند؛ مانند ورم پستان تحت‌بالینی در بزهای شیری یا التهاب مزمن روده.
در این حالت، دام به‌ظاهر سالم است اما بازده غذایی پایین و افزایش وزن ضعیفی دارد.
پیامدهای اقتصادی و مدیریتی کاهش وزن دام
کاهش وزن و اشتهای دام سبک در پاییز تنها یک مشکل فیزیولوژیک نیست، بلکه به سرعت تبدیل به چالش اقتصادی برای دامدار می‌شود. افت وزن حتی به میزان ۱۰٪ در گوسفند می‌تواند باعث کاهش راندمان خوراک، کاهش کیفیت گوشت و افت عملکرد تولیدمثلی در فصل بعدی شود.
همچنین، دام‌های ضعیف در برابر سرما و بیماری‌های زمستانی آسیب‌پذیرتر هستند و هزینه درمان و تغذیه آنها به‌مراتب بیشتر خواهد بود.
راهکارهای علمی و عملی برای پیشگیری و درمان
۱. تنظیم جیره غذایی بر اساس فصل
در پاییز باید تراکم انرژی و پروتئین جیره افزایش یابد تا نیاز حرارتی بدن دام جبران شود. استفاده از منابع انرژی‌زا مانند جو، ذرت و چربی‌های گیاهی در کنار مکمل‌های پروتئینی (مانند کنجاله سویا یا یونجه باکیفیت) توصیه می‌شود.
همچنین، افزودن پروبیوتیک‌ها و مخمرها به خوراک می‌تواند عملکرد میکروبی شکمبه را بهبود دهد و اشتهای دام را افزایش دهد.
۲. استفاده از مکمل‌های ویتامینی و معدنی
در آغاز فصل سرد، استفاده از مکمل‌های حاوی ویتامین A، D3، E و مواد معدنی کمیاب به‌ویژه روی و سلنیوم بسیار مؤثر است. این مکمل‌ها می‌توانند به‌صورت پودر معدنی در جیره، یا به شکل تزریقی در دام‌های ضعیف‌تر مصرف شوند.
نکته کاربردی:
تزریق ویتامین AD3E در شروع پاییز به بره‌ها و بزغاله‌ها به افزایش اشتها و مقاومت بدن کمک قابل‌توجهی می‌کند.
۳. مدیریت بهداشتی و ضدانگلی منظم
پیش از انتقال دام به جایگاه زمستانی، باید برنامه ضدانگلی پاییزی انجام شود. استفاده از داروهای ضدکرم مانند آلبندازول، فنبندازول یا ایورمکتین، همراه با ضدکوکسیدی‌های مناسب، خطر کاهش وزن ناشی از انگل را تا حد زیادی کم می‌کند.
همچنین ضدعفونی جایگاه و حذف بسترهای مرطوب از رشد تخم انگل‌ها جلوگیری می‌کند.
۴. تهویه و دمای مناسب در جایگا
هوای راکد و مرطوب باعث بی‌حالی، استرس و حتی بیماری‌های تنفسی در دام می‌شود. باید دمای جایگاه حدود ۱۵ تا ۲۰ درجه سانتی‌گراد حفظ شود و جریان هوای ملایم بدون نفوذ باد مستقیم برقرار باشد. تهویه خوب باعث می‌شود دام احساس راحتی و اشتهای بهتری داشته باشد.
۵. تأمین آب تازه و تمیز
در هوای سرد، دام‌ها معمولاً تمایل کمتری به نوشیدن آب دارند. با این حال، کاهش مصرف آب یکی از علل پنهان کاهش اشتها است. بهتر است دمای آب نوشیدنی بین ۱۰ تا ۱۵ درجه باشد و روزانه چند بار تعویض شود.
۶. کاهش استرس و جابه‌جایی‌های ناگهانی
جابجایی گله، تغییر ناگهانی جیره یا ازدحام زیاد در جایگاه، همگی باعث افت اشتها می‌شوند. دامدار باید سعی کند تغییرات محیطی را به‌صورت تدریجی اعمال کند و از برخورد خشن با دام‌ها خودداری کند. وجود سکوت، نور مناسب و آرامش محیطی در جایگاه، عامل مهمی در حفظ اشتها و سلامت روانی دام است.
۷. پایش دقیق وزن و وضعیت بدنی
وزن‌کشی منظم (هر ۱۵ تا ۲۰ روز) و ثبت امتیاز وضعیت بدنی (BCS) در گله، به دامدار کمک می‌کند افت وزن را زودتر تشخیص دهد. اگر کاهش وزن بیش از ۵٪ مشاهده شد، باید بازبینی جیره و معاینه دامپزشکی انجام گیرد.
جمع‌بندی
کاهش وزن و اشتهای دام سبک در فصل پاییز یک مشکل چندعاملی است که به تغذیه، شرایط محیطی و وضعیت بهداشتی دام مربوط می‌شود. مدیریت صحیح تغذیه، پیشگیری از انگل‌ها، حفظ شرایط جایگاه و تأمین ویتامین‌ها می‌تواند تا حد زیادی از این پدیده جلوگیری کند. دامدارانی که با نگاه علمی و پیشگیرانه عمل می‌کنند، در زمستان با گله‌ای سالم‌تر و پر بازده‌تر روبه‌رو خواهند شد.