به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور، آبزیان و حیوانات خانگی»؛ وقوع سرمای زودرس در فصل پاییز یکی از چالش‌های متداول در مزارع دامی است. تغییرات دما نه فقط بر سلامت عمومی دام تاثیر می‌گذارد، بلکه الگوی تغذیه، نرخ مصرف علوفه، کیفیت تغذیه و در نتیجه راندمان تولید (وزن، ثمره زایش، تولید شیر) را نیز دگرگون می‌کند. شناخت مکانیزم‌ها و اتخاذ راهکارهای مدیریتی مناسب می‌تواند زیان اقتصادی را کاهش دهد و سلامت گله را حفظ کند.
چرا سرمای زودرس پاییز بر تغذیه دام تأثیر می‌گذارد؟
وقتی دمای محیط پایین‌تر از منطقه حرارتی خنثی (TNZ) بدن دام قرار می‌گیرد، باید انرژی بیشتری صرف تولید حرارت کند. این افزایش نیاز انرژی، اگر با تأمین کافی خوراک و مواد مغذی همراه نباشد، بدن دام از ذخایر چربی و حتی توده عضلانی استفاده می‌کند و در نتیجه وزن بدن کاهش می‌یابد.
از سوی دیگر، رفتار تغذیه‌ای دام‌ها نیز در سرما تغییر می‌کند. دام‌ها معمولاً تمایل دارند در دمای پایین، کمتر چرا کنند و در محیط‌های بسته‌تر بمانند. در نتیجه، مصرف علوفه تازه و خشک ماده (DMI) کاهش می‌یابد. به‌ویژه در دام‌هایی که به چرا وابسته‌اند، بارندگی و یخبندان باعث می‌شود دسترسی به علوفه باکیفیت کمتر شود.
تغییرات فیزیولوژیک بدن دام در واکنش به سرما
1- افزایش متابولیسم پایه (BMR): در شرایط سرد، متابولیسم بدن افزایش یافته تا گرما تولید شود. این افزایش سوخت‌وساز، نیاز به انرژی قابل‌متابولیسم را بالا می‌برد.
2- افزایش مصرف انرژی برای تولید حرارت: دام‌های سبک و نازک‌پوست (مثل بز و گوسفند جوان) نسبت به سرما حساس‌ترند و زودتر دچار افت دمای بدن می‌شوند.
3- کاهش فعالیت میکروبی شکمبه: سرمای محیط و کاهش دمای خوراک می‌تواند فعالیت میکروارگانیسم‌های شکمبه را کند کند و در نتیجه هضم فیبر و تبدیل علوفه به انرژی کاهش یابد.
4- اختلال در تعادل آب بدن: در هوای سرد دام‌ها معمولاً کمتر آب می‌نوشند؛ این کم‌آبی نسبی می‌تواند بر هضم خوراک و جذب مواد مغذی اثر منفی بگذارد.
تأثیر سرما بر کیفیت و مصرف علوفه
سرمای زودرس معمولاً با افزایش رطوبت و بارش‌های پراکنده همراه است. این شرایط می‌تواند کیفیت علوفه را به دلایل زیر کاهش دهد:
- افزایش احتمال کپک‌زدگی و مایکوتوکسین‌ها: رطوبت بالا در علوفه انبارشده یا علوفه‌ی باقی‌مانده در مزرعه باعث رشد قارچ‌ها و تولید سموم قارچی می‌شود.
- کاهش ارزش غذایی علوفه‌های تازه: بارش‌های پی‌درپی باعث شسته‌شدن مواد محلول مانند قندها و پروتئین‌های قابل‌حل می‌شود.
- افزایش آلودگی خاک و گردوغبار: هنگام چرا در مراتع مرطوب، دام خاک بیشتری همراه با علوفه مصرف می‌کند که هضم را دشوار کرده و ممکن است سبب مشکلات گوارشی شود.
در نتیجه، اگرچه دام‌ها در سرما به انرژی بیشتری نیاز دارند، اما کیفیت پایین علوفه و کاهش اشتها ممکن است باعث شود نتوانند این نیاز را تأمین کنند. این وضعیت در نهایت به کاهش تولید شیر، کاهش رشد روزانه و افت باروری منجر می‌شود.
تغییرات رفتاری دام‌ها در سرمای زودرس
رفتار تغذیه‌ای دام‌ها در فصل سرد معمولاً به‌صورت زیر تغییر می‌کند:
- افزایش دفعات تغذیه اما کاهش مدت زمان چرا
- تمایل به مصرف خوراک خشک و گرم‌تر (علوفه خشک، سیلاژ با دمای متعادل)
- کاهش تمایل به نوشیدن آب سرد
- تجمع بیشتر دام‌ها در نقاط گرم یا بادگیر کمتر که ممکن است منجر به رقابت تغذیه‌ای شود
این تغییرات رفتاری باید در مدیریت تغذیه لحاظ شوند تا دسترسی همه دام‌ها به خوراک تضمین گردد.
پیامدهای اقتصادی و عملکردی
بر اساس مشاهدات میدانی، سرمای زودرس پاییز می‌تواند باعث شود:
- مصرف خوراک تا ۱۵٪ کاهش یابد، درحالی‌که نیاز انرژی تا ۲۰٪ افزایش پیدا می‌کند.
- وزن زنده‌ی دام‌های پرواری در عرض دو هفته تا ۵٪ کاهش یابد.
- تولید شیر در گاوهای شیری بین ۵ تا ۱۰ درصد افت کند.
- هزینه خوراک و مکمل‌ها در طول دوره سرد تا ۳۰٪ افزایش یابد.
این اعداد اهمیت مدیریت تغذیه در زمان تغییرات دمایی را به‌خوبی نشان می‌دهد.
راهکارهای مدیریتی برای حفظ تعادل تغذیه در سرما
۱. افزایش چگالی انرژی جیره
در شرایط سرد، به‌جای افزایش حجم خوراک، باید انرژی قابل‌متابولیسم جیره را بالا برد. افزودن منابع انرژی مانند دانه‌های غلات، چربی‌های گیاهی مجاز و کنسانتره‌های باکیفیت می‌تواند نیاز گرمایی را جبران کند.
۲. حفظ کیفیت و بهداشت علوفه
علوفه‌های مرطوب یا کپک‌زده را از جیره حذف کنید. استفاده از پلاستیک‌های ضد‌نفوذ رطوبت، انبار خشک و تهویه‌دار برای نگهداری علوفه بسیار ضروری است. در صورت شک به وجود مایکوتوکسین‌ها، استفاده از جاذب سموم قارچی (توکسین بایندر) توصیه می‌شود.
۳. تأمین آب ولرم و تمیز
آب سرد مصرف خوراک را کاهش می‌دهد. نصب آب‌خوری‌های گرم‌شونده یا عایق‌دار می‌تواند به افزایش مصرف آب و بهبود هضم کمک کند. دمای مناسب آب بین ۱۵ تا ۲۰ درجه سانتی‌گراد است.
۴. افزایش دفعات تغذیه
به‌جای دو وعده سنگین، خوراک را چند وعده کوچک‌تر ارائه دهید. این کار باعث می‌شود دام در طول روز انرژی پایدارتری دریافت کند و سکمبه در شرایط پایدارتری فعالیت کند.
۵. استفاده از پناهگاه و بستر خشک
هرچه دام انرژی کمتری برای حفظ دمای بدن مصرف کند، خوراک بیشتری برای رشد و تولید باقی می‌ماند. بنابراین وجود بادشکن، سقف عایق و بستر خشک نقش کلیدی در کاهش اتلاف انرژی دارد.
۶. کنترل وضعیت بدنی (BCS)
پایش دوره‌ای وزن و امتیاز وضعیت بدنی دام‌ها، بهترین شاخص برای تشخیص کمبود انرژی است. در صورت افت محسوس BCS باید بلافاصله جیره بازنگری شود.
۷. تأمین مکمل‌های معدنی و ویتامینی
استرس سرمایی نیاز دام به مواد معدنی (به‌ویژه سلنیوم، روی و ویتامین E) را افزایش می‌دهد. استفاده از پرمیکس‌های متعادل مخصوص فصول سرد توصیه می‌شود.
۸. تنظیم تغذیه شبانه
در شب‌های سرد، مصرف خوراک‌های پرانرژی قبل از غروب می‌تواند به افزایش تولید حرارت در بدن و حفظ دمای بدن دام کمک کند.
۹. آموزش کارکنان مزرعه
کارگران باید بتوانند علائم اولیه کاهش اشتها، لاغری، یخ‌زدگی آبخوری یا کپک‌زدگی علوفه را شناسایی کرده و سریعاً به دامدار گزارش دهند.
نکات ویژه برای انواع گله‌ها
گاوهای شیری:
در دام‌های شیری، سرمای زودرس باعث افت شیر و چربی آن می‌شود. تمرکز بر افزایش انرژی جیره، تأمین فیبر قابل‌هضم و آب کافی، کلید حفظ تولید است.
گاوهای پرواری:
افزایش مصرف کنسانتره و کنترل دقیق نسبت علوفه به کنسانتره اهمیت دارد. کاهش ناگهانی مصرف خوراک ممکن است منجر به افت رشد یا مشکلات گوارشی شود.
گوسفند و بز:
این دام‌ها به‌ویژه در مناطق مرتفع بیشتر در معرض سرمای زودرس قرار دارند. ایجاد پناهگاه‌های کوچک و تغذیه متمرکز برای بره‌ها و بزغاله‌ها از تلف شدن انرژی جلوگیری می‌کند.
شاخص‌های هشدار که نباید نادیده گرفته شوند
- کاهش بیش از ۵٪ تولید شیر در یک هفته
- افت وزن محسوس در بره‌ها یا گوساله‌ها
- کاهش مصرف آب یا خوراک در چند روز متوالی
- افزایش موارد سرماخوردگی یا تنفس سنگین در دام‌ها
مشاهده این علائم به معنی آن است که جیره یا شرایط محیطی نیاز به بازنگری فوری دارد.
جمع‌بندی
سرمای زودرس پاییز پدیده‌ای است که می‌تواند به‌سرعت بر رفتار تغذیه‌ای و مصرف علوفه گله‌ها تأثیر بگذارد. این تغییرات در صورت بی‌توجهی، به کاهش تولید، افت وزن و افزایش هزینه خوراک منجر می‌شود.
با اجرای راهکارهایی مانند افزایش چگالی انرژی خوراک، تأمین آب ولرم، حفظ کیفیت علوفه و فراهم کردن پناهگاه مناسب، می‌توان آثار منفی سرما را به حداقل رساند.
پایش مستمر مصرف خوراک، وزن بدن و سلامت دام در این دوران، کلید حفظ راندمان اقتصادی و سلامت گله است.