آشنایی با اصول بهداشتی مزارع پرورش ماهی

2- بهداشت تخم‌های چشم‌زده: تخمهای چشم‌زده می‌باید از مراکز تکثیر ماهی که عاری بودن آنها از عوامل بیماری‌زا مورد تأیید سازمان دامپزشکی و ادارات مربوطه قرار گرفته باشد خریداری گردد. تخمها می‌باید به محض ورود به وسیله مواد شیمیایی مناسب به دقت ضدعفونی گردند.

3- بهداشت ماهی مولد: در صورتی که خرید ماهی مولد و یا ماهی زنده برای یک مزرعه غیرقابل اجتناب است. ارجح است که از مراکزی خریداری گردند که تخم‌های چشم‌زده خریداری شده‌اند. در هرصورت ماهیان خریداری شده می‌باید ابتدا در یک استخر قرنطینه که دارای ورودی و خروجی آب مستقل باشند به مدت 4-2 هفته نگهداری گردند. این استخرها باید دارای تجهیزات پرورشی جدا از استخرهای دیگر مزرعه باشند.

4- بهداشت خریداران ماهی در مزرعه پرورش ماهی: در زمان ورود خریداران ماهی، بازدیدکنندگان و حتی کارمندان یک مزرعه پرورش ماهی به مزرعه ارجح است که کفشها، دستان و چکمه‌های آنان در محل ورود به مزرعه ضدعفونی گردد و همچنین با ایجاد حوضچه‌هایی در مبادی ورودی و خروجی هر مزرعه و قراردادن محلول‌های ضدعفونی‌کننده در آن مانند آب آهک و کلیه وسایل نقلیه در زمان ورود و خروج ضدعفونی گردند.

5- ضدعفونی تجهیزات: حتی‌الامکان هر استخر باید دارای تجهیزات پرورشی مانند تور و ساچوک مخصوص خود باشد هر روز ضدعفونی گردند و در صورت عدم امکان بهتر است کلیه وسایل و تجهیزات هر هفته یک‌بار ضدعفونی گردند.

6- نظافت استخرها: استخرها همواره باید تمیز نگه داشته شوند و با توجه به کیفیت آب ورودی هر 2 هفته یک‌بار تمیز و ضدعفونی گردند.

7- رقم‌بندی ماهیان استخر پرورش ماهی: ماهیان بسته به نوع و ضریب تبدیل باید در طول دوره پرورشی با توجه به نیاز و اختلاف وزن و سایز ماهی‌ها رقم‌بند شوند و از نگهداری گروه‌های سنی مختلف با سایز‌های مختلف ماهی در یک استخر پرهیز کنند.

8- جمع‌آوری و معدوم‌سازی ماهیان مرده: ماهیان مرده باید روزانه از استخر جمع‌آوری شوند و به طرز صحیح و بهداشتی (کوره لاشه سوز) معدوم گردند. همچنین تعداد تلفات روزانه شمارش شود چرا که تلفات بیش از حد و نامتعارف نشان از شرایط نامطلوب بهداشتی در مزرعه دارد.

9- پوشانیدن استخر: پوشاندن استخرها به ویژه استخر بچه ماهی‌ها به وسیله تور یا سایبان جهت جلوگیری از صید آنها توسط پرندگان و همچنین آفتاب سوختگی احتمالی بچه ماهی‌ها. از طرفی با جلوگیری از ورود پرندگان به مزارع از انتقال بیماری‌های انگلی و باکتریایی توسط مدفوع پرندگان نیز جلوگیری می‌شود.

گام نخست در موفقیت آبزی‌پروری به مدیریت آن بستگی دارد و در هنگام تأسیس یک مزرعه پرورش آبزیان بایستی به آن توجه کافی مبذول داشت. هرگاه در مدیریت بهداشتی بنای کارگاه‌ها و مزارع پرورش آبزیان سهل‌انگاری شود. بحران‌ها و بیماری‌ها و عدم رشد و سلامت آبزیان را در پی خواهد داشت به طوری که گاهی منجر به تعطیلی و ورشکستگی این نوع  تأسیسات می‌گردد.

نکاتی که باید در پرورش ماهی به آنها توجه کرد:

1- انتخاب درست جایگاه آبزی‌پروری: هر نوع ماهی و یا آبزی با خصوصیت ویژه خود بایستی در محل درست خود پرورش یابد. این انتخاب بسیار مهم و سرنوشت‌ساز خواهد بود. شرایط آب و هوایی بایستی مناسب آن نوع آبزی باشد. یک ماهی سردابی را نباید در دمایی از آب پرورش داد که متوسط درجه حرارت آن منطقه همیشه بالاتر از تحمل این ماهی باشد. حتی اگر این تغییرات کمی هم بالاتر از شرایط عادی باشد. سبب کاهش تغذیه و رشد ناکافی، استرس، ضعف و سستی و ابتلاء به بیماری خواهد شد.

میگوئی که در شوری متوسط 28 در هزار پرورش می‌یابد در آب کم شور یا خیلی شور دچار اختلالات فیزیولوژیک گشته و در معرض هجوم هر نوع عوامل بیماری‌زا قرار خواهد گرفت. سایر عوامل آب و هواشناسی مانند رطوبت یا تبخیر شدید؛ باد و یخبندان‌های طولانی مدت، باران‌های سیل‌آسا و غیره هریک می‌تواند به نحو مؤثری آبزی‌پروری را مختل ساخته و منجر به کاهش تولید، عدم سلامت ماهی‌ها و آبزیان و تلفات بیشمار آنها گردد.

2- بنای درست جایگاه آبزی‌پروری: این بسیار مهم است که تأسیسات آبزی‌پروری چگونه بنا گردد. آیا آرایش استخرها، حوضچه‌ها و مخازن آبزی‌پروری درست طراحی شده اند؟ آیا تنوع این اماکن مورد توجه بوده است؟ مثلاً برای پرورش نوزاد  آبزیان از استخرها و یا مخازن ویژه نوزاد گاهی استفاده شده است. اغلب به خصوص در تأسیس مجتمع‌های آبزی‌پروری ایران دیده می‌شود از یک نوع استخر برای پرورش نوزادان، بچه ماهیان و ماهیان پرواری و حتی مولدین استفاده می‌شود. طبیعی است در چنین جایگاه‌هایی بچه ماهیان در معرض هجوم انواع عوامل بیماری‌زا، شکارچی‌ها و سایر مخاطرات هستند.

چگونگی بنای یک استخر یا حوضچه‌های سیمانی؟ آیا مقاومت بستر و دیواره‌ها، شیب کف استخر‌ها، تخلیه و آبگیری مناسب آنها به درستی انجام گرفته است؟ اینها همه نکات مهمی است که بایستی بدانها توجه شود. در استخری که شیب و جهت آن خوب طراحی نشود آب به راحتی تخلیه نشده و جریان نمی‌یابد. در نتیجه نقاط زیادی در گوشه و کنار استخر تهویه نشده و راکد می‌ماند چنین جایگاه‌هایی مأمن آلگها و خزه‌ها و گیاهان، محل اختفاء انگل‌ها و میزبانان واسطه و تراکم بسیاری از میکروارگانیسم‌های بیماری‌زا خواهند شد.

یک استخر با عمق کم و با بستر گلی نرم و بدون سختی و مقاومت کافی با اندک وزشهای بادی گل‌آلود و تخریب می‌گردد ماهیان غذا نمی‌گیرند، ضعیف و لاغر و بیمار و بالاخره تلف خواهند شد.

3- منابع آب سالم و کافی برای پرورش ماهی: ماهیان و آبزیان بایستی در جایی پرورش یابند که آب سالم و مناسب در دسترس باشد. ماهی در آب زندگی می‌کند و در غذا و مدفوع خود شناور است اگر ضایعات و آلودگی ناشی از سوخت‌و ساز و تنفس ماهی در آن افزایش یابد هیچ تضمینی برای سلامت آنها وجود ندارد و به زودی تلفات زیادی حادث خواهد شد. منابع آب خود باید عاری از نشت هر نوع آلودگی مانند فاضلاب‌های شهری و صنعتی و سموم باشند. بیماری‌های حیاتی و غیرحیاتی نتیجه این نوع آلودگی‌های محیطی است. در کارگاه‌های تکثیر و تخم‌پروری آبزیان سلامت آب از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است که در چنین مؤسساتی آبهای طبیعی حتماً، بایستی به وسیله تصفیه، ضدعفونی، رسوب‌گیری، اشعه و غیره سالم‌سازی گردد تا بتواند لاروها و نوزادان سالمی را تولید نماید.

از مشکلات عمده آبهای طبیعی ورود سایر آبزیان و ماهیان وحشی به اماکن پرورشی است که با نصب فیلترها، حوضچه‌های جمع‌آوری و یا شوک‌های الکتریکی و غیره می‌توان از نفوذ آنها جلوگیری نمود چون امکان ورود عوامل بیماری‌زا و شیوع همه‌گیری در بین ماهیان پرورشی را تسهیل می‌نماید 

4- غذای سالم و مناسب ماهی: منابع غذایی بایستی از نظر بهداشت 100% تضمین شده باشند و کارخانجات تولید غذای آبزیان به کیفیت و سلامت غذا توجه کافی داشته باشند. غذایی که برای آبزیان مصرف می‌شود چه از نظر وزن مخصوص (شناوری یا غوطه‌وری) چه از نظر قوام و استحکام و چه از نظر اندازه، مناسب آن آبزی باشد. غذاهای مانده و فاسد شده، تغییر شکل یافته، قارچ‌زده خطرات عمده‌ای را در جهت بروز بیماری‌های تغذیه‌ای، مسمومیت‌ها و کمبودها درپی خواهد داشت یکی از مسائل مهم مدیریت بهداشتی آبزی‌پروری تهیه غذای سالم و باکیفیت انرژی مطلوب باشد.

بسیاری از پرورش‌دهندگان آبزیان در ایران به خاطر عدم دسترسی به غذای مناسب و محدودیت واردات خود دست به تولید غذا با کیفیت نامطلوب می‌زنند.

بی‌دقتی در تهیه فرمول‌های غذایی و تعادل جیره، کمبود پروتئین و اسید آمینه‌های ضروری فقدان ویتامین‌ها و عناصر نادر، فساد سریع غذاها، مواد اولیه نامناسب (بقایای کشتارگاهی- ماهیان کیلکای ناسالم) سبب بروز مشکلات بهداشتی، بیماری‌های تغذیه‌ای، عدم رشد و تلفات آبزیان خواهد شد.

با توجه به مطالب گفته شده در مدیریت بهداشتی آبزی‌پروری چند نکته اساسی بایستی مورد توجه و دقت کافی قرار گیرد که شامل موارد زیر است:

1- پیشگیری 2- مراقبت 3- درمان 4- ریشه‌کنی

1- پیشگیری از آلوده شدن استخرهای پرورش ماهی:

پیشگیری بیماری‌های ماهیان پرورشی به دو دلیل دارای اهمیت ویژه است. اول آنکه صنایع پرورش ماهی روزبه روز در حال رشد و پیشرفت است و سلامتی ماهیان در این امر نقش تعیین‌کننده دارد. دوم آنکه در مراکز تکثیر و پرورش ماهی کاملاً دقت شود که کانون‌های آلوده از بین بروند تا آلودگی‌ها به سایر کارگاه‌ها یا ماهیان وحشی سرایت پیدا نکنند.

مانند هر سیستم متراکم دامپروری پرورش ماهی به صورت متراکم مسائل مهمی را از جمله بروز بیماری‌های همه‌گیر در پی خواهد داشت:

ماهیها خونسردند و در آب زندگی می‌کنند و در مقایسه با هوا مقدار اکسیژن محلول در آب بسیار محدود است و در اثر تراکم ماهی و افزایش درجه حرارت و سایر عوامل سریعاً ممکن است کاهش یابد و سبب تلفات ماهیان گردد. همچنین مواد زائد حاصل از سوخت‌و ساز ماهی مستقیماً وارد آب شده و همراه با ارگانیسم‌های کشنده (میکروب‌های بیماری‌زا) و با ماهی و بافتهای آن در تماس هستند. کنترل ویژه محیطی برای حفظ سلامتی ماهیان بسیار لازم است. تغذیه کافی و سالم جریان آب تمیز و با حرارت مناسب و سرشار از اکسیژن محلول و همچنین خواص فردی و ژنتیکی ماهی‌ها برنامه‌های منظم واکسیناسیون و ضدعفونی حوضچه‌ها و استخرها از جمله موارد است که می‌تواند در پیشگیری بیماری‌های ماهیان پرورشی به خصوص ماهیان سردآبی مفید باشد.

2- مراقبت از وسایل و منابع در پرورش ماهی:

مراقبت‌های ویژه‌ای بایستی جهت جلوگیری از ورود عوامل بیماری‌زا به خصوص پاتوژن‌های غیربومی از راه جریان آب، ذخایر ماهیان جدید، وسایل پرورش ماهی و غذا اعمال نمود. اگرچه ماهیانی که از نواحی دیگر به کارگاه پرورش ماهی معرفی می‌شوند، ممکن است هیچ نشانه‌ای از بیماری را نشان ندهند ولی احتمال دارد حامل پاتوژن‌های جدید یا نژادهای خطرناک باشند و ناقلهای بیماری گردند.

بنابراین برای استنباط جنبه‌های مختلف مراقبت، شناخت انتشار جغرافیایی بیماری‌های ماهی بسیار لازم می‌شود که در هر منطقه‌ای بایستی نسبت به جمع‌آوری این نوع اطلاعات کوشش‌های مهمی را بعمل آورد.

به هرحال درمورد مراقبت از بیماری‌های ماهیان پرورش می‌تواند مقررات زیر را اعمال نمود:

بازرسی استخرهای پرورش ماهی: ماهی‌های انتقالی بایستی مرتباٌ تحت بازرسی‌های بهداشتی و کنترل بیماری قرار گیرند.

قرنطینه ماهیان وارداتی: ماهیان وارداتی در اماکن به‌خصوص برای مدت معینی تحت قرنطینه قرار گیرند.

جداسازی ماهیان بیمار: هر نوع ماهی مشکوک و بیماری را باید از سایرین جدا کرد.

اگر تخم‌ها از سایر نواحی وارد می‌شوند ضدعفونی کردن سطح آنها قبل از حمل‌و نقل می‌تواند از نظر جلوگیری از بروز آلودگی‌ها مفید واقع گردد. البته گاهی اتفاق می‌افتد که یک بیماری ویروسی به‌وسیله تخم‌ها منتقل می‌شود که در اینجا ضدعفونی‌های سطحی چندان نمی‌تواند در پیشگیری بیماری مفید باشد. همچنین از تماس ماهیان با ناقلین بیماری نظیر زالوها، حلزون‌ها، پرندگان آبی یا ماهیان ظاهراً سالم که به‌طور اتفاقی وارد می‌شوند مراقبت بعمل آورد.

به‌علاوه مراقبت شود که ماهیان پرورشی در معرض تغییرات وضع عادی و کیفیت آب قرار نگیرند این تغییرات حساسیت ماهیان را به بیماری‌های افزایش می‌دهند. بعضی از مراقبت‌ها مانند برنامه‌های ایمنی از راه خوراکی در کاربرد عملی هنوز در شک و تردید است که مطالعات وبررسی‌های مختلف در این زمینه سبب موفقیت‌هایی خواهد شد.

در مواردی که در مزرعه‌ای یک بیماری همه‌گیر بروز کند بایستی به سرعت برنامه قرنطینه و جداسازی در آن اعمال شود و جلوی انتقال بیماری به سایر ماهیان گرفته شود.

3- درمان ماهی‌های بیمار: که خود بحث مفصلی دارد و بسته به نوع بیماری و نوع عامل پاتوژن، نوع ماهی، شرایط محیطی (دما، PH و...) نوع دارو، روش درمان و مدت درمان متفاوت می‌باشد که پروتکل درمانی باید توسط دکتر دامپزشک مجرب تعیین شود.

4- ریشه‌کنی بیماری‌ها در پرورش ماهی: ما همیشه معتقدیم در مباحث مدیریت بهداشتی و بیماری‌ها پیشگیری بهتر، آسان‌تر و کم‌هزینه‌تر از درمان و ریشه‌کنی است اما شرایطی پیش می‌آید که بروز بیماری اجتناب‌ناپذیر است. ریشه‌کنی بیماری اغلب طولانی و سخت است ولی قابل انجام می‌باشد. اگرچه بسیاری از بیماری‌ها ممکن است به صورت بومی باقی بمانند. بسیاری از بیماری‌های انسانی و دامی نظیر طاعون در اروپا، آبله در مناطق گرمسیری، وبا در انگلستان و بروسلوز و تب برفکی در سایر نواحی که احتمال آلودگی دوباره همیشه وجود دارد ولی مانند روشهای ریشه‌کنی بیماری‌های حیوانی و انسانی نسبت به ریشه‌کنی بیماری‌های ماهی نیز بایستی اقدام نمود.

از بین بردن منابع بیماری‌زا (ماهی و سایر آبزیان) ضدعفونی کردن دائمی‌، واکسیناسیون، آیش‌گذاری یک یا چند ساله مزارع پرورش ماهی می‌تواند به عنوان روشهای ریشه‌کنی مورد استفاده قرار گیرد

منبع: پرتال سازمان دامپزشکی کشور