مرغداران، در دهه پنجم قرن بیستم برای تولید مرغ گوشتی با وزن زنده 2 کیلوگرم ، نیاز مند بیش از 60 روز زمان پرورش، 2.5 کیلوگرم دان برای هرکیلوگرم گوشت وتراکم حداکثر 10 قطعه پرنده به ازای هر مترمربع بوده و بدون آنتی بیوتیک‌ها تولید اقتصادی گوشت مرغ، غیرممکن بود. آنتی بیوتیک‌ها داروهایی بودند که در ابتدا برای درمان بیماری‌های عفونی انسان به کار گرفته شدند به طوریکه معجزه پنی سیلین جان ملیون‌ها انسان را در جریان جنگ جهانی دوم نجات داد ولی به تدریج مصرف این داروها در پرورش دام وطیور در نیمه دوم قرن بیستم افزایش چشمگیری یافت . به طوریکه در پایان قرن بیش از 70 درصد از کل آنتی بیوتیک‌های تولید شده به مصرف دام وطیور می‌رسیدند و از جنبه ارزش پولی، 8 برابرجمعیت انسانی، آنتی بیوتیک‌ها در صنعت دام وطیور مصرف می‌شدند که سهم طیور گوشتی بیشتر از بقیه حیوانات تولید کننده غذای انسان بود.
اشکال مصرف آنتی بیوتیک‌ها در طیور:
مهمترین هدف مصرف این داروها در تولید مرغ گوشتی، تشویق رشد و افزایش تولید بود. آنتی بیوتیک‌های مشوق رشد Antibiotic Growth Promoter که به اختصارAGP خوانده می‌شدند گروهی از آنتی بیوتیک‌ها بودند که به طور دائم در دان طیور گوشتی وتخمگذار ، استفاده می‌شدند. ویرجینیامایسین و باسیتراسین آنتی بیوتیک‌هایی از این خانواده هستند. هدف از مصرف این گروه از داروها کنترل انتریت نکروزان و کلستریدیوز طیور بود که مهمترین عارضه آن بالارفتن نسبت مصرف دان به گوشت Food Conversion Ratio یا FCR بود. و دسته دیگری از آنتی بیوتیک‌ها مثل تتراسایکلین‌ها و انروفلوکساسین برای درمان کلی سی آر دی به عنوان شایعترین بیماری عفونی گله‌های طیور استفاده می‌شدند. بیشترین حجم مصرف آنتی بیوتیک‌ها در صنعت طیور گوشتی و تخمگذار از نوع AGP بود. آنتی کوکسیدیال‌ها ، مثل آمپرلیوم و یونوفورها مثل موننزین ، دسته دیگری از آنتی میکروبیال‌ها بودند که به صورت گسترده در اشکال پیشگیری کننده ( به طور دائمی‌در دان) و درمانی ، درکنترل بیماری کوکسیدیوز در گله‌های گوشتی به کار گرفته می‌شدند. ترکیبات ارسنیکال گروه دیگری از آنتی میکروبیال‌های مشوق رشد بودند که به طور دائم در دان طیور گوشتی مصرف می‌شدند. و هورمون‌ها مثل دی اتیل استیل بسترول DES نیز در خوراک طیور به منظور افزایش سرعت رشد طیور گوشتی و افزایش تولید تخم مرغ ، براین ترکیب افزوده می‌شد. انواع آنزیم‌ها و مکمل‌های ویتامینه و معدنی صناعی، غلات تولید شده با دستکاری‌های ژنتیکGenetic Modified Origin یا GMO( که انواع کودهای شیمیایی و سموم نباتی در تولید آنها به کار رفته اند) و مواد ضدعفونی کننده دان مثل فرمالدئید را نیز به این مجموعه می‌افزودند.
پیامد‌های مصرف آنتی بیوتیک‌ها در طیور گوشتی:
نتایج مثبت: افزایش چشمگیر میزان تولید و پاسخ به نیاز فزاینده به پروتئین‌های حیوانی ارزان قیمت برای جمعیت رو به تزاید بشر ، بزرگترین دستاورد مصرف آنتی بیوتیک‌ها در پرورش طیور گوشتی بود.
نتایج منفی: پیامد‌های منفی مصرف آنتی بیوتیک‌ها شامل جمعیت انسانی و همچنین صنعت طیور گوشتی می‌شد. در جمعیت انسانی وجود باقیمانده‌های دارویی بیش از حد مجاز یکی از عوارض مهم مصرف آنتی بیوتیک‌ها از جنبه سلامت انسان بود. این باقیمانده‌های غیر مجاز باعث ایجاد آلرژی، سمیت‌های کبدی و کلیوی، سرطان زایی ، اختلالات گوارشی و... در انسان می‌شدند. رعایت زمان پرهیز از کشتار متعاقب استفاده از انتی بیوتیک‌ها در گله‌های گوشتی تنها راه جلوگیری از بروز این عوارض در جمعیت انسانی بود . کنترل این باقیمانده‌ها و بازرسی و نظارت بر استفاده از آنتی بیوتیک‌ها در تمامی‌گله‌های گوشتی امری سخت ، پرهزینه و عملا غیر ممکن می‌نمود. از طرف دیگر نفس استفاده از آنتی بیوتیک‌ها در تولید طیور گوشتی در اثر بوجود آمدن مقاومت‌های دارویی به زیر سوال می‌رفت. به وجود آمدن باکتری‌های مقاوم به آنتی بیوتیک‌ها معضلی بزرگ تر بود. این مقاومت در جمعیت انسانی و جمعیت طیور گوشتی به طور همزمان افزایش می‌یافت . خسارات اقتصادی شکست درمان‌های آنتی بیوتیکی در عفونت‌های انسانی و بیماری‌های میکروبی طیور هم پای افزایش مصرف آنتی بیوتیک‌ها ، شدت می‌یافت. چاره اندیشی برای کشف آنتی بیوتیک‌های جدید فایده ای نداشت. به طور متوسط دو سال پس از هر آنتی بیوتیک جدیدی که وارد بازار می‌شد مقاومت دارویی ایجاد می‌گشت و برای اختراع هر آنتی بیوتیک جدید به طور میانگین به پنج سال زمان نیاز بود. آنتی بیوتیک‌های جدید به عنوان مسکن‌های موقتی ، بسیا رگران بودند و هزینه‌های درمان و تولید را نیز افزایش می‌دادند . تحقیقات علمی‌در دهه‌های پایانی قرن بیستم ثابت نمود که منشاء به وجود آمدن مقاومت به آنتی بیوتیک‌ها در باکتری‌های بیماری زای انسانی ، در مصرف این داروها در صنعت دام وطیور می‌باشد. وجود باقیمانده‌های آنتی بیوتیکی در حد مجاز در گوشت مرغ سلامت انسان را تهدید نمی‌کرد ولی باعث ایجاد مقاومت دارویی در بدون انسان می‌شد. همچنین باکتری‌هایی که به طور طبیعی در گوشت وجود دارند ، در اثر مصرف آنتی بیوتیک‌ها در حیوان تولید کننده این گوشت، مقاوم می‌شوند و در اثر مصرف این گوشت توسط انسان، عامل مقاومت به داروها به باکتری‌های موجود در روده انسان منتقل می‌شود و به این وسیله بدون اینکه انسان آنتی بیوتیکی دریافت کرده باشد به آنتی بیوتیک‌ها مقاوم می‌گردد. همچنین کود طیور حاوی مقادیر زیادی انتی بیوتیک بود که وارد آب و دیگر منابع غذایی انسان می‌شد. این باقیمانده‌ها می‌توانستند منجر به ایجاد مقاومت دارویی در جمعیت انسانی شوند. از طرف دیگر خسارات مقاومت‌های دارویی از جنبه اقتصادی در صنعت طیور گوشتی دهها برابر بود. مرغداران برای گرفتن پاسخ درمان مقادیر وانواع بیشتری از انتی بیوتیک‌ها را در طول دوره پرورش استفاده می‌کردند که در اغلب موارد بی پاسخ بود و منجر به ابقای هر چه بیشتر باقیمانده‌های دارویی در گوشت مرغ می‌شد و این چرخه معیوب ادامه می‌یافت.
تاریخچه راه کارهای پیشگیری از خسارات مصرف آنتی بیوتیک‌ها در تولیدات دام و طیور
1- کاهش طول دوره پرورش:
بیشترین مشکل مصرف آنتی بیوتیک‌ها برای درمان بیماری‌های عفونی طیور در سنین بالای 30 روزگی بروز می‌کند. چرا که این بیماری‌ها اغلب در هفته پنجم پرورش به بعد مشاهده می‌شوند.
الف- اصلاح نژاد:
انتخاب واصلاح نژاد مناسب بدون دستکاری ژنتیکی ، که درکمترین زمان پرورش با کمترین دان مصرفی بیشترین راندمان تولید گوشت را داشته باشد از نیمه دوم قرن بیستم آغاز گردید. امروزه نژاد‌های مرغ گوشتی با ظرفیت نژادی رسیدن به وزن کشتار(2 کیلوگرم ) در سن 35 روزگی با ضریب تبدیل حداکثر1.7 اساس تولید مرغ گوشتی در دنیا هستند. این پیشرفت به توانایی صنعت برای پرورش بدون آنتی بیوتیک کمک می‌کردو با اتکا به این نوع پرورش تراکم تا سقف 25 قطعه در هر متر مربع در سیستم‌های پرورش بسته افزایش می‌یافت .
ب- اصلاح ساختارهای مرغداری گوشتی:
تاسیسات: بهینه ساختن تاسیاست پرورشی و به کارگیری تکنولوژی پیشرفته درتولید
اتخاذ سیاست‌های ایمنی زیستی Bio security در مرغداری‌ها و اتخاذ روش‌های تولید با کمترین تهدید به بیماری و به کارگیری روش‌های بهداشتی مثل ضدعفونی سالن‌های پرورش با گاز ازون و...
مدیریت: تمرکز گرایی در تولید و استفاده از سیستم‌های مدیریت Good Management Practice یا GMP
2- حرکت به سمت ممنوعیت مصرف آنتی بیوتیک‌ها در پرورش طیور:
باتوجه به اصلاح نژاد‌ها وساختارپرورش ، نیاز به مصرف آنتی بیوتیک‌ها، آنتی کوکسیدیال‌ها، هورمون‌ها و دیگر عوامل خطر زا در سلامت مرغ به طرزچشمگیری کاهش یافته و بدون اینکه تولید به طور جدی تحت تاثیر قرار گیرد زمینه برای حذف کامل این عوامل فراهم می‌گشت. در دهه 90 قرن گذشته ، اتحادیه اروپا و سپس آمریکا ممنوعیت‌های زیادی برای مصرف آنتی بیوتیک‌ها وداروهای کوکسیدیواستات در صنعت مرغداری ایجاد کردند. ممنوعیت مصرف آنتی بیوتیک‌های موثر در درمان حصبه در انسان مثل کلرامفنیکل و فورازولیدون از اولین محدودیت‌های ایجاد شده بودند. سپس مصرف آنتی بیوتیک‌های مشوق رشد AGP در صنعت تولید گوشت مرغ ممنوع گردید . این بزرگترین گام در راه حذف آنتی بیوتیک‌ها در تولید گوشت مرغ در اروپا و آمریکا بود. ممنوعیت مصرف آمپرلیوم در اروپا و یونوفورها در آمریکا شامل داروهای ضدکوکسیدیوز گردید. سپس انروفلوکساسین در درمان گله‌های مرغ گوشتی در آمریکا واروپا ممنوع گردید. این تصمیمات در مقابل تقاضای فزاینده مصرف کنندگان آگاه مرغ گوشتی برای محصول سالم تر که بدون نیاز به آ نتی بیوتیک تولید شده باشد ، اتخاذ می‌گشت . به طور نمونه کمپانی KFC , Queen Diary, Tyson که بخش زیادی ازتولید مرغ گوشتی امریکا را هدایت می‌کردند در ابتدای قرن حاضر به تولید بدون آنتی بیوتیک و بدون آنتی کوکسیدیال‌ها و بدون هورمون‌ها روی آوردند. کاهش چشمگیر مقاومت‌های دارویی در جمعیت انسانی و صنعت طیور گوشتی و کاهش چشمگیر خسارات ناشی از بیماری‌ها و مصرف آنتی بیوتیک‌ها ودیگر داروها از جمله دستاورد‌های بیست ساله پرورش مرغ گوشتی بدون مصرف آنتی بیوتیک‌ها می‌باشد.
روند تولید مرغ گوشتی بدون مصرف آنتی بیوتیک در ایران: تفاوت‌ها
سالیان متمادی طرح پرورش مرغ گوشتی بدون مصرف آنتی بیوتیک در صنعت طیور کشورمان مطرح بوده است. رسیدن به راهکارهای اجرایی آن باتوجه به چالش‌های موجود بر سر راه تولید این محصولات ، نیازمند زمان بود. سامانه تولید مرغ گوشتی در کشور ویژگی‌های خاصی داشت که بعضی مثبت و پاره ای از آنها منفی بودند. ویژگی‌های مثبت شامل این موارد است:
مصرف آنتی بیوتیک‌های مشوق رشدAGP در کشورمان بسیار ناچیز بوده و جنبه همگانی نداشته است. افزودن آنتی بیوتیک‌ها در کارخانه‌های خوراک طیور مجوز رسمی‌از طرف دامپزشکی ندارد. اکثر آنتی بیوتیک‌هایی مثل لینکومایسین،تایلوزین و تتراسایکلین‌ها و... به دان توسط مرغدار در انبارهای خوراک مرغداری‌ها افزوده می‌شود. این آنتی بیوتیک‌ها در فاصله‌های زمانی کوتاه(چندین روز) به دان افزوده می‌شوند و مثل کشورهای اروپایی از روز اول تا زمان کشتار ( مثل AGP ) افزوده نمی‌گردند. هدف از افزودن این آنتی بیوتیک‌ها به دان بیشتر درمانی بوده و برای اصلاح فلور میکروبی روده طیور گوشتی و پرهیز از کلستریدیوز و تشویق رشد ، نمی‌باشد.
کوکسیدیو استات‌ها نیز مشابه آنچه گذشت به دان افزوده نمی‌گردند . بیشتر جنبه درمانی با کوکسیوسید‌ها و یا کوکسیدیو استات‌ها در گله‌های طیور گوشتی مطرح است.
هورمون‌ها و داروهای ارسنیکال در صنعت طیور گوشتی ما استفاده نمی‌شوند.
در بررسی سه فاکتور فوق ، می‌توان گفت ، پیشبرد طرح‌های تولید بدون آنتی بیوتیک در زمینه مرغ گوشتی در کشور ما ساده تر خواهد بود.
و اما ویژگی‌هایی که اثرات منفی دارند واثرات مثبت طرح تولید مرغ گوشتی بدون مصرف آنتی بیوتیک براین ویژگی‌ها ، شامل موارد زیر هستند:
بخش اعظم تولید مرغ گوشتی در کشور ما بر اساس تولید مستقل واحد‌های مرغداری کوچک می‌باشد و متمرکز نیست. برای پیشبرد تولید بدون آنتی بیوتیک نیاز به تمرکزگرایی است و هردو فاکتور مدیریت تولید و مدیرت تجاری باید متمرکز گردد. در این راستا تشکل‌های متمرکز مرغداران و صنعت طیور گوشتی باید در این طرح مشارکت جویند.
آنتی بیوتیک‌های درمانی در دوزها وروش‌های غیرتوصیه شده وغیر اصولی بدون تجویز دامپزشکان وکنترل آنها ، در صنعت مرغداری استفاده وسیعی دارند که باعث ایجاد سریع مقاومت‌های دارویی شده و امروزه پاسخ به درمان‌های آنتی بیوتیکی در کشور را با اشکال جدی برای مرغداران مواجه ساخته است. از همین جنبه اجرای طرح پرورش بدون آنتی بیوتیک ضروری می‌باشد ، به خصوص که ساختارهای اصلاح شده و قابل اطمینان از جنبه بایوسکوریتی ، اکنون در کشور وجود د ارد. بااجرای طرح در بیش از 50 درصد ظرفیت مرغداری‌های کشور انتظار می‌رود حساسیت‌های دارویی به درمان با آنتی بیوتیک‌های موجود ایجاد شود. توجه به این نکته ضروری است که در واحدهایی که پروانه بهداشتی تولید بدون آنتی بوتیک برای آنها صادر می‌شوند، در صورت نیاز ، استفاده از آنتی بیوتیک‌ها تحت ضوابط کنترل شده و بازرسی شده دامپزشکی ، بلامانع است . بدیهی است در این شرایط مرغ حاصل به صورت مرغ معمولی به بازار عرضه خواهد شد و بازرسی شده خواهد بود.
درکشورهای درحال اجرای طرح تولید بدون آنتی بیوتیک، گریدینگ مرغ گوشتی سالیان درازی ، قبل از قطع آنتی بیوتیک‌ها، درحال اجرا بوده است. برند‌های متفاوت براساس حفظ کیفیت ایجاد شده بودند. در کشورما اغلب برند‌های مرغ گوشتی با کشتارگاه‌های طیور شناخته می‌شوند. گریدینگ وکنترل کیفیت هنوز اغاز نشده است. با اجرای طرح مرغ بدون آنتی بیوتیک در راه ایجاد نوعی گریدینگ و تنوع برند و کیفیت ، با اتکا به تولیدکننده ( نه کشتارکننده) ایجاد خواهد شد.
بخش اعظم تولید مرغ گوشتی با تخلیه کامل اندرونه‌ها ، صورت نمی‌گیرد. این طرح با حرکت به سمت تخلیه کامل اندرونه‌ها در دراز مدت، بستر لازم برای ارتقاء کیفیت وماندگاری مرغ گوشتی را فراهم می‌نماید و بخش بزرگی از معضل برگشت مرغ تازه از مراکز عرضه را ،حل خواهد کرد. بستر صادرات مرغ گوشتی با فراهم شدن این شرط ، هموارمی‌گردد.
تولید مرغ گوشتی در وزن پایین ، تحت عنوان Roasted Chicken یا Grilled Chicken با میانگین وزن لاشه 1200 تا 1600 گرم (وزن کشتار 1800 تا 2000 گرم) و سن پرورش 35 تا 42 روز در اغلب کشورهای تولید کننده مرغ گوشتی ، جا افتاده است. مصرف کنندگان به درستی به ضرر‌های مصرف مرغ گوشتی در وزن بالا که واجد مقادیر چربی بسیار بیشتر وارزش غذایی کمتری می‌باشد را می‌دانند. الگوی مصرف مرغ گوشتی در کشور ما باید به سمت الگوی سالم تغییر کند و مرغ گوشتی در اوزان 1200 تا 1600 عرضه گردد. این طرح با تکیه برآگاهی مصرف کنندگان از سلامت مرغ گوشتی به صورت اختیاری ، در جهت تغییر این الگو گام بر میدارد. با تغییر این الگو، نه تنها سلامات جامعه ارتقاء می‌یابد بلکه شیوع بیماری‌های طیور به دلیل کاهش سن پرورش ، به طرز چشمگیری کاهش یافته و ضمن بهبود FCR ، افزایش میزان تولید و دورعه‌های پرورش در سال ، افزایش ظرفیت فعلی تولید در تاسیسات موجود و.... را به همراه خواهد داشت. مرغ بدون آنتی بیوتیک در سن پرورش 42 روز ، روانه کشتارگاه می‌شود. همچنین تولید جوجه کبابی ، بدون مصرف آنتی بیوتیک در طول دوره پرورش ، از دیگر زوایای طرح فوق می‌باشد. جوجه کبابی تولید شده در وزن 800 گرم و باسن پرورش 32 روز ، شرایط دسترسی مصرف کنندگان به جوجه کبابی سالم را خواهد داد و الگوی مصرف جامعه را به سمت وزن کمتر، هرچه بیشتر سوق خواهد داد. شرایط طرح ، از سوی دیگر، درجهت اصلاح الگوی قیمت خرید مرغ زنده نیزگام بر میدارد .
حمایت از تولیدات سالم: مرغ گوشتی بدون مصرف آنتی بیوتیک در طول دوره پرورش
با توجه به سیاست‌های راهبردی برنامه پنج ساله ، درخصوص حمایت از تولیدات سالم وارگانیک، پیشنهادات زیر در زمینه حمایت از تولید مرغ گوشتی بدون مصرف آنتی بیوتیک ، به ذهن می‌رسد:
با توجه به خطرات عفونت‌های بیمارستانی مقاوم به درمان که یکی از بزرگترین نماد‌های مقاومت آنتی میکروبیال است ، مصرف مرغ بدون آنتی بیوتیک در بیمارستان‌ها و خانه‌های سالمندان و.... یکی از تمهیدات ممکن برای جلوگیری از انتقال عوامل مقومت به آنتی بیوتیک‌ها ، به بیمارانی است که بیشترین نیاز حیاتی به درمان با این داروها را دارند. حمایت‌های وزارت بهداشت و درمان وآموزش پزشکی ، درنهایت منجر به کاهش مقاومت‌های آنتی میکروبیال در درمان بیماران عفونی درکشور خواهد شد.
تخصیص تسهیلات به مرغداران متقاضی برای تاسیس سازه‌های بایوسکوریتی که به عنوان پیش نیاز در طرح عنوان شده است
تخصیص یارانه‌های تولید به تولید کنندگان محصولات سالم تر، حمایت از تولید مرغ بدون مصرف آنتی بیوتیک در صنعت مرغداری است. این یارانه‌ها می‌تواند درقالب سود کم تسهیلات، پرداخت مستقیم یارانه برای هر کیلوگرم مرغ تولیدی توسط دولت و... باشد
تضمین خرید مرغ تولیدی بدون آنتی بیوتیک در طول دوره پرورش از طریق نهاد‌های مسئول کنترل بازار
ایجاد انجمن تولیدکنندگان مرغ گوشتی بدون مصرف آنتی بیوتیک در طول دوره پرورش دراستان جهت پیشبرد هماهنگی در تولید وعرضه این محصول
اختصاص امکانات لازم برای ترویج تولید و مصرف این محصول توسط رسانه‌های عمومی‌نظیر رادیو وتلویزیون و روزنامه‌ها ونشریات محلی
تعداد قابل توجهی از مرغداری‌های موجود دراستان دارای شرایط ساختاری پرورش بدون مصرف آنتی بیوتیک می‌باشند. از طرف دیگر مصرف کنندگان ، درجستجوی محصول سالم تر و با کیفیت برتر می‌باشند. در صورت مشارکت مرغداران در گسترش تولید بدون آنتی بیوتیک ، نه تنها منافع اقتصادی مرغداران تامین می‌شود، بلکه مصرف کنندگان نیز از این محصولات استقبال می‌نمایند . تولید منطقی مرغ گوشتی به صورت یک تولید پایدار، قابل رقابت در دراز مدت ، با هزینه و تلفات کمتر، درعدم مصرف انتی بیوتیک‌ها در دوره پرورش ، تعریف می‌شود.ارتقاء فرهنگ سلامت در متن بازار مصرف محصولات دامی، حاوی یک پیام مشخص برای تولید کنندگان است: درصورتی که میخواهید تولید پایدار و اصولی داشته باشید ، محصول سالم تر تولید کنید.
دکتر سید رضا دیانت
اداره بررسی بیماری‌های طیور، زنبورعسل وکرم ابریشم
اداره کل دامپزشکی خراسان رضوی
دکتر علیرضا تعالی
اداره نظارت بر بهداشت عمومی
اداره کل دامپزشکی خراسان رضوی