به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور و آبزیان»؛ کولیک یکی از عمده‌ترین علل مرگ ومیر اسب به حساب می‌آید. در بسیاری از موارد علت اصلی کولیک قابل شناسایی نیست. شناخت عوامل خطر می‌تواند به پیش‌گیری از کولیک کمک کند. در بسیاری از موارد عوامل خطر مرتبط به کولیک با مدیریت حاکم بر اسب‌داری ارتباط دارد.
مقدمه
بدون تردید یکی از جدی‌ترین چالش‌های زندگی حرفه‌ای یک دامپزشک، مواجهه با اسب مبتلا به کولیک خواهد بود. اختلالی که با سبب‌شناسی مختلف بروز کرده و به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین علل مرگ ومیر اسب شناخته می‌شود.
اگرچه در بسیاری از موارد کولیک، درمان‌های محافظه‌کارانه معمول، می‌تواند به برطرف شدن نشانه‌ها کمک کند اما بدعاقبت بودن برخی از انواع آن، ضرورت شناخت زمینه‌های بروز کولیک را اجتناب‌ناپذیر می‌سازد.
بر این اساس در این مقاله تلاش شده است که به اختصار، عمده‌ترین عوامل خطر ابتلا به کولیک اسب مورد بحث قرار گیرد.
کولیک چیست؟
به مجموعه بیماری‌های دستگاه گوارشی که موجب درد شکم اسب می‌شوند، کولیک می‌گویند. باوجود تعریف فوق در منابع معتبر دامپزشکی، همین منابع علل گوارشی را نیز در سبب‌شناسی کولیک مطرح می‌سازند.
کولیک انواع مختلفی داشته که بر اساس معیارهای متفاوت دسته‌بندی می‌شوند. برخی منابع حداقل ۷۰ دلیل را به‌عنوان علل ایجاد کولیک مطرح ساخته‌اند.
نکته با اهمیت در مواجهه با اسب کولیکی آن است که گفته می‌شود در شرایط فیلد در کمتر از ۲۰ درصد موارد تشخیص علت بروز کولیک میسر می‌شود. بنابراین، شناسایی عوامل مستعد با عوامل خطر آن در پیش‌گیری از بیماری نقش با اهمیت خواهد داشت.
عوامل خطر رخداد کولیک
سن: صرف‌نظر از آن‌که برخی از عوامل ایجاد کولیک به گروه‌های سنی خاص تعلق دارند (مثل لیپوما در اسبان مسن و نواقص مادرزادی روده‌ها در نوزادان)، نوع تغذیه و کارکرد اسب نیز می‌تواند در گروه‌های سنی مختلف متفاوت باشد.
باید توجه داشت که این دو عامل (بعداً موردتوجه قرار خواهند گرفت) خود می‌توانند بر میزان وقوع کولیک تاثیر جدی داشته باشند. در یک مطالعه میزان کولیک در کره‌های کمتر از 6 ماه 0/2 درصد و در اسبان بالای 6 ماه 6-4 درصد تعیین شده است.
جنس: اگرچه بسیاری از مطالعات تفاوت معنی‌داری را بین دو جنس ازنظر وقوع کولیک نشان نداده است اما بدون تردید برخی از انواع کولیک به جنس خاص تعلق دارد. برای مثال، فتق بیضه در دام‌های نر و مشکلات رحمی منجر به کولیک در جنس ماده اتفاق می‌افتد.
نژاد: مطالعات صورت گرفته دلالت بر آن دارد که اسبان نژاد عرب به عللی نامشخص در مقایسه با سایر نژادهای اسب بیشتر مبتلا به کولیک می‌شوند.
نحوه تغذیه: به‌نظر می‌رسد که نحوه تغذیه اسبان نیز یکی دیگر از بااهمیت‌ترین عوامل خطر کولیک باشد. نحوه تغذیه می‌تواند تعداد دفعات غذادهی، حجم غذا و سرعت تغییر آن را شامل شود.
نباید فراموش کرد که در حالت طبیعی و در زمان نگهداری دام‌ها در مرتع مناسب، اسب با فراغ بال و به‌تدریج غذای مورد نیاز خود را دریافت می‌دارد. در حالی‌که در زمان تغذیه دستی به‌واسطه محدودیت‌های موجود، وعده‌های غذایی نیز زیاد نبوده، دام در زمان کم، حجم قابل توجهی از غذا را بلع می‌کند.
گفته می‌شود که پر شدن زیاد و خالی ماندن طولانی معده، خود می‌تواند عاملی با اهمیت برای ابتلاء به کولیک باشد. لازم به یادآوری است که یکی از علل وجود عادات بد در اسب (همچون بلع هوا یا گاز زدن در و دیوار اصطبل که خود با تاثیر مخرب بر سلامت دندان می‌تواند با بی‌کفایت کردن عمل جویدن زمینه‌ساز کولیک باشد)، همین نحوه نامناسب تغذیه اسبان دانسته شده است.
به هرحال مطالعات صورت گرفته نشان می‌دهد که با افزایش زمان از میزان وقوع کولیک کاسته می‌شود. قابل توجه آن که برخی از منابع سلامت دندان و عادات نامناسب (مانند بلع هوا) را به‌صورت عوامل خطر مستقل، مورد بحث قرار می‌دهند.
نوع غذا: امروزه شرایط نگهداری اسبان به شکلی تغییر یافته که بسیاری از صاحبان اسب تمایل قابل توجه‌ای به تغذیه اسبان خود با موارد کنسانتره‌ای دارند. منظور از کنسانتره تنها انواع تجاری موجود در بازار نیست، بلکه هر نوع غذای با حجم کم اما انرژی بالا را شامل می‌شود.
نباید فراموش کرد که اسب حیوانی علف‌خوار و نه کنسانتره‌خوار به‌حساب می‌آید. استفاده از مواد کنسانتره‌ای می‌تواند ضمن کاستن از فعالیت حرکتی موثر دستگاه گوارش، زمینه‌ساز بروز اسیدوز قسمت انتهایی روده شود.
حالتی که خود به عنوان علت بروز لامینایتیس، زخم قولون و فلجی روده و درنتیجه پیچ‌خوردگی آن مورد ظن است. حالت اخیر پیچ خوردگی روده) یکی از علل ایجاد کولیک خطرناک به‌حساب می‌آید.
در بررسی‌های به‌عمل آمده مشخص شده است که احتمال بروز کولیک در اسب‌هایی که روزانه 5 کیلو کنسانتره دریافت می‌کنند 6 برابر اسبانی است که تنها با علوفه مورد تغذیه قرار می‌گیرند.
دسترسی به آب: دسترسی به آب کافی و تازه با حفظ قوام مناسب مدفوع از بروز انباشتگی روده‌ای خواهد کاست. در آب و هوای گرم، ضمن بالا بردن تعریق و افزون شدن بر نیاز دام به آب، دمای آب موجود در آبخوری‌ها افزایش می‌یابد.
این امر سبب می‌شود که به‌دلیل گوارا نبودن، دام تمایل به دریافت آب نداشته باشد. لذا در فصل گرم و در مناطق گرمسیر توجه به دمای آب مصرفی ضروری خواهد بود.
محل نگهداری دام: گفته می‌شود اسبانی که به تعداد زیاد با هم نگهداری می‌شوند، کمتر به کولیک مبتلا می‌شوند. همچنین در اسبانی که توسط صاحب خود مراقبت و پرستاری می‌شوند شانس وقوع کولیک کمتر است.
فعالیت بدنی: فعالیت فیزیکی کمتر از حد معمول می‌تواند یک عامل خطر جدی جهت ابتلا به کولیک باشد. علت این امر می‌توان از جنبه‌های مختلف (همچون کاهش فعالیت گوارشی در دام‌های کم‌تحرک و با استرس‌های روانی پدید آمده) مورد بحث قرار گیرد.
در جهت مقابل نیز فعالیت شدید بدنی (مثال شرکت در یک مسابقه استقامت)، می‌تواند در تاریخچه اسب مبتلا به کولیک مطرح باشد.
سابقه بیماری و جراحی: وجود برخی از بیماری‌ها با سابقه جراحی می‌تواند زمینه‌ساز بروز برخی از انواع کولیک باشد.
صرف‌نظر از استرس ناشی از این دو حالت، وجود اختلالاتی همچون بیماری‌های دندانی (که قبلا مورد توجه قرار گرفت) یا بیهوشی مرتبط با جراحی، می‌تواند به شکل‌گیری کولیک منجر شود. گفته می‌شود که شانس بروز کولیک در اسبانی که سابقه جراحی به دلیل این اختلال را دارند، 5 برابر سایر اسبان است.
آب و هوا: اگرچه ارتباط بین شرایط آب و هوا خاص مثل وجود طوفان با رعد و برق با کولیک، موردتوجه برخی محققین قرار گرفته اما تعدادی از آنها نقش آب و هوا را در وقوع کولیک بی‌تاثیر می‌دانند.
به‌نظر می‌رسد اثبات ادعای اخیر در شرایط کشور ما با توجه به تنوع آب و هوا قابل توجه، نیازمند تحقیقات بیشتری باشد.
برنامه کنترل انگل‌های گوارشی: با مروری بر علل موجد کولیک، ردپای آلودگی‌های انگلی را در بسیاری از آنها می‌توان یافت، برای مثال کرم‌ها می‌توانند باعث ایجاد تورم و زخم معده، انسداد (ساده) روده، کمک به تو هم رفتگی روده با تورم سرخرگ مزانتریک شوند.
بنابراین، عدم تجویز داروهای ضد انگلی در انواع، مقادیر و زمان‌های مناسب می‌تواند زمینه‌ساز بروز کولیک شود.
گفته می‌شود که عدم وجود برنامه مناسب کنترل انگل‌های، ۹-۲ برابر بر شانس رخداد کولیک خواهد افزود.
جمع‌بندی
اگرچه شناسایی عوامل خطر هر بیماری یا سندرم نقش کلیدی در شناخت و درنتیجه پیش‌گیری از آن اختلال دارد اما به‌نظر می‌رسد به‌واسطه سختی تشخیص علت اصلی کولیک و همچنین پیش‌آگهی نامناسب بسیاری از انواع آن، این امر در مواجهه با اسبان کولیکی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار باشد.
انتظار می‌رود که دامپزشکان فعال در زمینه طب اسب با شناخت این عوامل، توانایی بیشتری را جهت ارائه پروتکل‌های پیشگیرانه مناسب‌تر به اسبداران به‌دست آورده و به کاهش خسارات ناشی از این اختلال کمک نمایند.
دکتر علیرضا قدردان مشهدی (دانشیار گروه علوم درمانگاهی دانشکده دامپزشکی دانشگاه شهید چمران اهواز)