به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور و آبزیان»؛ کوکسیدیوز یک بیماری مهم و همه جایی در صنعت طیور است که توسط انگلی به نام ایمریا ایجاد می‌شود. انگل در دستگاه گوارش تکثیر می‌یابد و سبب تخریب بافت روده و در نتیجه موجب سوء جذب، کم‌آبی، از دست دادن خون، از دست دادن رنگدانه پوست و افزایش حساسیت به سایر بیماری‌ها می‌شود.
کوکسیدیوز مشابه بسیاری از بیماری‌های دیگر، بیماری طیور جوان است زیرا که با افزایش طول عمر و مواجهه با گونه‌های مختلف ایمریا، در بدن پرنده ایمنی ایجاد می‌گردد. اگرچه در اکثر موارد بیماری خفیف می‌باشد، ولی به علت توانایی ایجاد زیان‌های اقتصادی فراوان سیاست کنترل بیماری کوکسیدیوز بر اساس پیشگیری، درمان و تقویت سیستم ایمنی می‌باشد. از واکسن عمدتاً در مرغان مادر و بوقلمون استفاده می‌شود.
آلودگی از راه مدفوعی- دهانی روی می‌دهد. خوردن غذا، آب و بستر از دیگر راه‌های ابتلا به بیماری می‌باشد. به طور خلاصه، هنگام خوردن اووسیست اسپوروله شده (عفونی)، اسپروزوئیت‌ها آزاد شده و چرخه جنسی و غیرجنسی انگل شروع می‌شود که به تشکیل هزاران اووسیست جدید منجر می‌شود. اووسیست در بستر آشیانه‌های مرغداری حفظ می‌شود و می‌تواند به آسانی به وسیله گرد و خاک، چکمه‌ها، کفش‌ها، لباس، جعبه‌ها، چرخ ماشین یا با حیوانات دیگر و حشرات به مزارع پرورش طیور منتقل شود. انسان‌ها نیز از حاملین مهم کوکسیدیا هستند. بستر مرطوب و دمای بالا اسپرولاسیون را آسان کرده و شیوع کوکسیدیوز را سرعت می‌بخشد.
در ماکیان 9 گونه ایمریا شناخته شده‌اند که سویه‌های ایمریا آسرولینا، ایمریا ماکزیما، ایمریا تنلا، ایمریا نکاتریکس، ایمریا برونتی در ایران شایع‌تر‌اند و سویه‌های ایمریا میتیس، ایمریا میواتی، ایمریا پاراکوکس و ایمریا‌هاگانی فراوانی کمتری دارند.
برای کنترل بیماری کوکسیدیوز از داروهای شیمیایی (شامل آمپرولیوم، دیکلازوریل، سولفانامیدها، تولترازوریل و...) و داروهای یونوفوره (شامل سالینومایسین، مادورامایسین، موننسین و...) استفاده می‌شود. تجویز ترکیبات ویتامینه حاوی ویتامین‌های AD3EK3C و به خصوص استفاده از ویتامین K3 در زمان درمان با سولفانامیدها امری ضروری است.
درمان با داروهای ضد کوکسیدیوزی به سه طریق زیر صورت می‌گیرد:
1 -استفاده مداوم از دارو: در این روش دارو به صورت معمول می‌تواند از هفته اول تا 5 روز مانده به کشتار مورد استفاده قرار گیرد.
2 -برنامه شاتل (دوئل): در این روش یک دارو در جیره آغازین و داروی دیگر در جیره میان‌دان استفاده می‌شود
3 -برنامه چرخشی که در آن از دارو‌ها به صورت چرخشی استفاده می‌گردد.
ضدعفونی و بهداشت: اووسیست‌ها در برابر مواد ضدعفونی‌کننده مقاوم می‌باشند و پاک‌سازی کامل سالن از ایمریا‌ها رخ نمی‌دهد. مهم‌ترین و کارآمدترین روش کاهش تعداد اووسیست‌ها در سالن استفاده از شعله می‌باشد.
سبب‌شناسی
گونه‌های مختلف آیمریا (Eimeria spp ) که هریک نواحی ویژه‌ای از مجرای روده‌ای ماکیان را تحت تأثیر قرار می‌دهند.
وقوع و اهمیت اقتصادی بیماری کوکسیدیوز
کوکسیدیوز در سرتاسر دنیا به‌وقوع می‌پیوندد و در شرایطی که تدابیر مناسب پیشگیرانه اعمال نشده باشند به‌عنوان یکی از دلایل اصلی تلفات، رشد نامطلوب و ضریب تبدیل نامطلوب خوراک درگله‌های نابالغ درنظر گرفته می‌شود. هزینۀ تجویز افزودنی‌های خوراکی آنتی‌کوکسیدیال (Anticoccidial feed additives) و انجام درمان در تمامی نواحی پرورش طیور در سرتاسر دنیا به‌طور سالانه معادل با بیش از ۴۰۰میلیون دلار برآورد گردیده است.
راه‌های انتقال کوکسیدیوز
اووسیست اسپوروله (Sporulated oocyst) به‌عنوان مرحلۀ عفونت‌زا در چرخۀ زندگی انگل درنظر گرفته می‌شود. ماکیان عفونی و بهبود یافته اووسیست‌ها را دفع می‌کنند که در واحدهای چندسنی موجب بروز مشکل خواهند شد. اووسیست‌ها شاید به‌طور مکانیکی از طریق البسه و پوشش‌های کفش پرسنل، تجهیزات آلوده و یا در برخی از موارد از طریق انتشار بستر و گرد و غبار مزارع طیور طی مسافت‌های کوتاه انتشار یابند.
عواملی که در وقوع واگیری‌های بالینی کوکسیدیوز دخیل هستند، عبارتند از:
* افزایش محتوی رطوبت بستر به بیش از ۳۰% در نتیجۀ ورود باران به داخل سالن یا نشت مایعات
* تضعیف ایمنی (به دنبال درگیری با بیماری مارک، IBD و مایکوتوکسین‌ها)
* افزودن مقادیر پایین‌تر از سطح مطلوب ترکیبات آنتی‌کوکسیدیال و یا اختلاط ناکافی این ترکیبات در خوراک
* استرس‌های مدیریتی و محیطی همانند تراکم بیش از حد، سیستم‌های ناکارآمد خوراک‌دهی و تهویۀ ناکافی
یافته‌های بالینی بیماری کوکسیدیوز
کوکسیدیوز عموماً به‌صورت حاد بروز می‌یابد و از طریق مشاهدۀ افسردگی، ژولیدگی پرها و اسهال مشخص می‌گردد. پرندگان دچار عفونت با آیمریا تنلا (E. tenella)، رنگ پریدگی تاج و ریش و حضور خون در مدفوع سکومی را نشان خواهند داد.
جراحات کوکسیدیوز
آیمریا آسروولینا (E. acervulina) و آیمریا میواتی (E. mivati): خونریزی‌هایی به قطر mm 2-1 همراه با کانون‌های سفید رنگ (پراکنده بین نواحی خونریزی) در سرتاسر سطح سروزی قسمت دیستال دئودنوم و پروگزیمال ژئوژنوم قابل مشاهده است.
آیمریا نکاتریکس (E. necatrix): اتساع شدید قسمت میانی ژئوژنوم همراه با حضور خونریزی در مخاط و وجود مایعات خون‌آلود در لومن این ناحیه مشاهده می‌گردد.
آیمریا ماکزیما (E. maxima): اتساع قسمت میانی ژئوژنوم همراه با حضور خونریزی در مخاط این ناحیه از روده قابل مشاهده است.
آیمریا تنلا: موجب بروز التهاب خونریزی‌دهندۀ سکوم می‌گردد.
آیمریا برونتی (E. brunetti): خونریزی در مخاطات قسمت دیستال ژئوژنوم و کولون ایجاد می‌شود؛ درموارد مزمن نیز شاید آنتریت فیبرینونکروتیک ایجاد گردد.
تشخیص بیماری کوکسیدیوز
جراحات ماکروسکوپیک ایجاد شده توسط آیمریا تنلا، آیمریا نکاتریکس و آیمریا برونتی دارای ارزش تشخیصی هستند. در صورت بررسی میکروسکوپیک مخاطات تخریش شدۀ سکوم و روده‌ها، اووسیست‌ها قابل مشاهده خواهند بود.
به‌منظور تأیید تشخیص کوکسیدیوز در یک مزرعۀ تجاری، ارائة نمونه‌های زیر به آزمایشگاه ضروری است:
* روده‌های متعلق به پرندگان تحت تأثیر و قربانی شده که در دی‌کرمات‌پتاسیم ۵% (5% potassium dichromate) حفظ گردیده‌اند (به‌منظور کشت و تعیین نوع گونه‌های آیمریا)
* روده‌هایی که دارای جراحات ماکروسکوپیک هستند در فرمالین ۱۰% به‌منظور انجام بررسی هیستولوژیک
* نمونه‌های خوراک به‌منظور انجام آزمون آنتی‌کوکسیدیال‌ها
* نمونه‌های بستر به‌منظور شمارش اووسیست‌ها
پیشگیری از بیماری کوکسیدیوز
برخی از فرآیندهای مدیریتی که موجب محدودسازی اشباع بستر می‌شوند، عبارتند از:
* نصب و مدیریت مناسب سیستم‌های آبرسانی (آبخوری‌ها). آبخوری‌های نیپل در مقایسه با آبخوری‌های زنگوله‌ای و ناودانی موجب کاهش ریزش آب بر روی بستر می‌شوند.
* تهویۀ مناسب و قابل قبول
* حفظ تراکم توصیه شده
* فراهم‌سازی فضای کافی برای مصرف خوراک
* افزودن آنتی‌کوکسیدیال‌ها به جیره در سطوح توصیه شده از بروز عفونت بالینی ممانعت خواهد کرد.
* تجویز آنتی‌کوکسیدیال‌های یونوفوره و شیمیایی (Chemical and ionophoric anticoccidials) در مورد جوجه‌های گوشتی با استفاده از برنامه‌های چرخشی (Shuttle programs)
* تجویز کوکسیدیواستات‌های سنتتیک در مولدین و گله‌های تخم‌گذار تجاری پرورش یافته بر روی بستر، تا از این طریق امکان توسعۀ پیش ایمنی (Premunity) مقدور گردد.
واکسن‌های آنتی‌کوکسیدیال برای گله‌های پولت مولد و روسترها (Roasters) مناسب هستند. این راهکار مقرون به صرفه بوده ولی نیازمند پایش و مدیریتی دقیق و کارآمد (به‌ویژه هنگامی‌که واکسن از طریق اختلاط با خوراک تجویز می‌گردد) می‌باشد. تجویز داخل چشمی (Intraocular administration) از طریق انجام اسپری و یا قراردادن استوانه‌های ژلاتینی حاوی اووسیست‌ها در جعبه‌های حمل جوجه نیز موجب انتشار یکنواخت واکسن در سطح گله می‌گردند. تدابیر کنترلی در آینده شامل واکسیناسیون جنین ماکیان گوشتی به روش inovo توسط یک سوسپانسیون شدیداً خالص‌سازی شده از اووسیست‌ها خواهد بود. تجویز واکسنی که از گامتوسیت‌ها مشتق شده در پولت‌ها موجب القای ایمنی در نتاج گردیده و نیاز به مصرف آنتی‌کوکسیدیال‌ها را رفع نموده است.
منبع: گروه کیمیا فام
دکتر مهدی چراغچی باشی (دستیار تخصصی بهداشت و بیماری‌های طیور دانشگاه تهران، عضو بخش علمی گروه دارویی کیمیافام)