به گزارش «سرویس آموزشی» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور و آبزیان»؛ سومین روش اساسی برای استریل کردن، جدا کردن فیزیکی میکروارگانیسم‌ها از موادی است که باید استریل گردند. بدین ترتیب این روش منحصر به استریلیزاسیون گازها و مایعات می‌گردد.
روشهای مشخص که برای جدا کردن ذرات معلق از گازها و مایعات مورد استفاده قرارمی‌گیرد از نقطه نظر استریلیزاسیون ارزش چندانی ندارد. در مورد گازها، رسوب‌دهنده‌های الکترواستاتیکی می‌تواند به طور موثری برای جدا کردن ذرات معلق از جریان گازها به کار برده شوند. البته راندمان این روش برای اسپور باکتری‌ها چندان زیاد نیست که بتوان آن را یک روش استریلیزاسیون دانست، اما می‌تواند به عنوان یک صافی مقدماتی برای استریلیزاسیون به کار رود که دراین صورت فرایند اصل استریلیزاسیون با تراکم کمتری از نظر میکروارگانیسم روبرو خواهد بود.
سانتریفوژ کردن تحت شرایط خاصی باعث رسوب دادن میکروارگانیسم‌های معلق در مایع می‌گردد ولی با وجود آنکه راندمان آن ممکن است بالا باشد این روش نمی‌تواند یک فرایند استریلیزاسیون به شمار آید. فیلتراسیون تنها روش فیزیکی موثر برای جدا کردن میکروارگانیسم‌ها از مایعات می‌باشد که دو نوع فیلتر موجود مورد استفاده عبارتند از فیلتر مطلق و فیلتر فیبری.
فیلترهای مطلق از جنس سرامیک، شیشه، فلز و یا پلاستیک بوده و برای فیلتراسیون و استریل کردن مایعات بوده و برای گازها نیز مورد استفاده قرارمی‌گیرد. فیلترهایی که از جنس فیبر هستند به هیچ عنوان به منظور استریل کردن به کار برده نمی‌شوند و معمولا از جنس کاغذ، شیشه، فلز، کتان یا پشم هستند.
بعضی مواد به غیر از فیبر به طور موثری از فیلتراسیون هوا به منظور استریلیزاسیون به کار گرفته می‌شوند. گرانول کربن فعال یکی از این مواد است. بسترهای فیلتر به وسیله بخار استریل گردیده و بعد از آن مورد استفاده قرارمی‌گیرد. البته یک خطر واقعی در مورد این گونه سیستم‌ها آن است که غبار گرم کربن هنگام عبور هوا از میان آن آتش بگیرد.
- استریلیزاسیون
استریل کردن به فرایندی فیزیکی یا شیمیایی اطلاق می‌شود که تمامی میکروب‌های موجود و تمامی فرم‌های آنها را از جمله باکتری و اسپور پاتوژن یا غیر پاتوژن را ازبین می‌برد. اصولاً میکروارگانیسم‌ها به دو حالت وجود دادند فعال و اسپور. اگر میکروارگانیسمی به شکل اسپور باشد خیلی از ترکیبات نمی‌توانند روی اسپور اثر کنند. استریل کردن می‌تواند فرم اسپور و فعال را ازبین ببرد ولی ضدعفونی‌کننده فقط فرم فعال میکروب را ازبین می‌برد.
- پاستوریزاسیون
پاستوریزاسیون عبارتی است که در فرایندهایی که برای نابودی بعضی میکروارگانیسم‌ها در موادی که نسبت به حرارت حساس هستند وجود دارند به کار برده می‌شود(مانند شیر و محصولات غذایی). در پاستوریزاسیون منظور ازبین بردن تمام میکروب‌های موجود نیست و فقط میکروب‌های پاتوژن ازبین میروند. این روش به هیچ‌عنوان یک روش استریلیزاسیون به حساب نمی‌آید. این روش صرفا روش موثری برای کاهش میزان ارگانیسم‌های موجود در شیر و سایر محصولات غذایی است که باعث فساد آن می‌گردد.
دلایل استریلیزاسیون
برای ضدعفونی و استریلیزاسیون سه دلیل اصلی وجود دارد:
-1 جلوگیری از فاسد شدن مواد به وسیله میکروارگانیسم‌ها
-2 جلوگیری از انتقال بیماری‌ها
-3 جلوگیری و ممانعت از رقابت بین میکروارگانیسم‌ها در محیط‌های غذایی به منظور کشت ارگانیسم‌های مخفی که یا خود آنها مورد نیاز بوده (مانند مخمر) و یا از متابولیسم آنها استفاده می‌گردد (مانند تولید آنتی‌بیوتیک‌ها)
روشهای ضدعفونی کردن و استریلیزاسیون
تمام روش‌هایی که برای ضدعفونی کردن و استریلیزاسیون ممکن است مورد استفاده قرار گیرند در یکی از سه طبقه‌بندی زیر قرار دارد:
الف- نابودی کامل میکروارگانیسم‌ها.
ب- کشتن یا غیرفعال کردن آنها.
ج- روشهای فیزیکی برای جدا کردن آنها.
به طور کلی عوامل منهدم‌کننده میکروبی درطبقه‌بندی فوق را می‌توان به دو بخش تقسیم نمود: عوامل فیزیکی و عوامل شیمیایی.
1- استریلیزاسیون به کمک عوامل فیزیکی
برای منظور و هدف خاصی باید از روشهای ویژه استریلیزاسیون استفاده کرد. مثلاً اگر بخواهیم عوامل عفونی را در یک حیوان مرده نابود کنیم باید از روش سوزاندن استفاده کنیم و یا اگر منظور استریل کردن یک کیسه خون باشد باید روشی انتخاب کنیم که به کیسه پلاستیکی خون صدمه نزند.
استفاده از حرارت‌های بالا (حرارت مرطوب – حرارت خشک) حرارت متناوب – خشک کردن – فشار اسمزی – اشعه – از صافی
عبور دادن در زمره روشهای معمول فیزیکی هستند.
الف: حرارت بالا High Temperatures
حرارت بهترین وسیله استریل کردن است و ممکن است به صورت حرارت مرطوب یا خشک باشد که هر یک مکانیسم متفاوت این عمل را انجام می‌دهند حرارت مرطوب با انعقاد پروتئین میکروب‌ها و حرارت خشک با اکسیداسیون مواد شیمیایی آنها، اثر سترونی خود را اعمال می‌کنند.
حرارت مرطوب موثرترین و سریع‌ترین روش است. در جدول زیر اثر سترونی حرارت مرطوب و خشک مقایسه شده است.
|
|
حرارت مرطوب |
حرارت خشک |
|
اسپور کلستریدیوم بوتولینیوم |
20-4 دقیقه oC120 |
2 ساعت oC120 |
|
اسپور آنتراسیس (شاربن) |
15-2 دقیقه oC175 |
2-1 ساعت دقیقه oC150 |
یک مقایسه دیگر
|
میکروارگانیسم |
سلول‌های رویشی |
اسپورها |
|
مخمرها |
5 دقیقه در 60 درجه سانتی‌گراد |
5 دقیقه در 80-70 درجه سانتی‌گراد |
|
کپک‌ها |
30 دقیقه در 62 درجه سانتی‌گراد |
30 دقیقه در 80 درجه سانتی‌گراد |
|
باکتری‌ها |
10 دقیقه در 70-60 درجه سانتی‌گراد |
2 تا بالاتر از 800 دقیقه در 100 درجه سانتی‌گراد |
|
ویروس‌ها |
30 دقیقه در 60 درجه سانتی‌گراد |
12-0.5 دقیقه در 121 درجه سانتی‌گراد |
اشکال دژتاتیو باکتری‌ها بیش ازاسپورها به حرارت حساس هستند و اگر آنها در حرارت مرطوب 60 درجه تا 70 درجه ازبین بروند اسپور آنها حداقل باید برای مدت طولانی در 100 درجه حرارت قرار گیرد تا ازبین برود. فرم‌های دژتاتیو قارچ‌ها در 50-60 درجه سانتی‌گراد مدت 10-15 دقیقه دوام می‌آورند و اسپور آنها حرارت بیشتری لازم دارد.
حساسیت ویروس‌ها به حرارت تقریبا مثل فرم‌های دژتاتیو باکتری‌ها است.
انواع حرارت مرطوب برای ازبین بردن میکروارگانیسم‌ها
بخش‌های مختلف این مقاله با برچسب «مجموعه آموزشی ضدعفونی‌کننده‌ها، گندزداها» قابل دسترسی است.
برگرفته از مقاله «مجموعه آموزشی ضدعفونی‌کننده‌ها، گندزداها»
گردآوری و تدوین:
مهندس حیدر داراب (کارشناس بهداشت محیط معاونت امور بهداشتی استان آذربایجان غربی)
مهندس روح انگیز سلیمان پور (کارشناس بهداشت محیط مرکز بهداشت شهرستان ارومیه)
مهندس ابراهیم زلفی (کارشناس بهداشت محیط سازمان انتقال خون استان آذربایجان غربی)