به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور و آبزیان»؛ تخم پرندگان یکی از منابع اصلی پروتئین حیوانی در کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه است. تولید جهانی تخم در سال 2007 بالغ بر 65میلیون تن بوده است. کشور ایران با تولید 26 / 1 درصد در دنیا، پانزدهمین کشور تولید‌کننده تخم پرندگان در دنیا است. تولید تخم‌مرغ‌هایی که کیفیت پوسته خوب و کیفیت درونی مناسب داشته‌باشند برای صنعت جهانی پرورش طیور، اهمیت اقتصادی و حیاتی دارد. هزینه مشکلات مربوط به کیفیت تخم سالانه میلیون‌ها دلار برآورد می‌شود.
ضرر اقتصادی وارد‌شده به صنعت تخم پرندگان کشور امریکا، ناشی از مشکلات کیفیت پوسته سالیانه در حدود 480میلیون دلار برآورد می‌شود. این ضرر در سال 1988 در استرالیا بیش از 10میلیون دلار استرالیا بوده‌است. همچنین فراوانی 5/2 درصدی تخمهای شکسته و 4 درصدی پوسته ضعیف سبب ضرر 30 تا 35میلیون دلاری صنعت تولید تخم‌مرغ کشور مکزیک در سال 2005 است. بنابراین داشتن درک صحیحی از سازوکارهای موثر بر کیفیت پوسته تخم و کیفیت درونی تخم در صنعت طیور اهمیت بسیار زیادی دارد.
1-1- سازو کارهای موثر بر کیفیت پوسته تخم پرندگان
1-1-1- سویه پرنده
انتخاب ژنتیکی، سویه‌های مختلف مرغ‌های تخمگذار سبب ایجاد تفاوت‌های معنی‌دار زیادی در تولید تخم، اندازه تخم و کیفیت پوسته تخم شده است. تفاوت‌های روشنی بین سویه‌های جدید پرندگان تخمگذار تجاری و نژادهای قدیمی آنها وجود دارد. انتخاب ژنتیکی برای یکی از صفات مانند تولید یا وزن تخم می‌تواند بر دیگر صفات مرغ از قبیل کیفیت پوسته تاثیرگذار باشد. بنابراین انتخاب برنامه‌های ژنتیکی باید به گونه‌ای صورت گیرد که دامنه وسیعی از صفات مدنظر قرار‌گیرد و به گونه‌ای نباشد که بهبود در یک صفت به‌طور همزمان سبب افت در دیگر صفات حیاتی شود.
1-1-2- سن پرنده
مطالعات زیادی نشان می‌دهد که با افزایش سن پرندگان، کیفیت پوسته تخم کاهش می‌یابد. با افزایش سن مرغ، اندازه تخم نیز افزایش می‌یابد و به‌طور همزمان وزن پوسته افزایش یافته یا ثابت می‌ماند. افزایش در وزن تخم به یک نسبت متناسب با افزایش در وزن پوسته نیست به‌طوری که نسبت وزن پوسته به وزن تخم (که اغلب به صورت درصد پوسته بیان می‌شود) کاهش می‌یابد.
برخی شواهد نشانگر ناتوانی مرغ برای تولید مقدار اضافی پوسته تخم است این ناتوانی مرتبط با فعالیت آنزیم 25 هیدروکسی‌کلی کلسیفرول 1 هیدروکسیلاز، آنزیم فعال در همئوستاز کلسیم است. استفاده از جیره‌های کم‌پروتئین در تغذیه مرغ‌های مسن که باعث کاهش اندازه تخم می‌شود ممکن است کیفیت پوسته را بهبود بخشد. استفاده از بعضی مکمل‌ها نیز ممکن است سبب بهبود کیفیت پوسته تخم در مرغ‌های مسن شود.
1-1-3- تغذیه
هر پوسته تخم از 3 گرم کلسیم تشکیل شده است. بنابراین، جیره مرغ‌های تخمگذار باید دارای کلسیم کافی و به شکلی باشد که مورد استفاده پرنده قرار گیرد. به‌نظر می‌رسد این اتفاق نظر وجود دارد که 50 تا 70 درصد کلسیم جیره باید به‌شکل ذرات درشت با قطر 2 تا 5 میلیمتر و باقیمانده به‌صورت پودر باشد. مقادیر ناکافی فسفر ممکن است باعث غیرمعدنی شدن اسکلت در مرغ‌ها گردد.
نسبت کلسیم به فسفر جیره دارای اهمیت زیادی است. بطوری‌که سطوح بالای فسفر ممکن است در جذب کلسیم در دستگاه گوارش تداخل ایجاد کند و باعث کاهش کیفیت پوسته گردد. به‌نظر می‌رسد از میان عوامل دیگر احتیاجات کلسیم و فسفر بیشتر تحت تاثیر سن پرندگان قرار می‌گیرد. ویتامین D برای سوخت‌و‌ساز کلسیم ضروری است و باید در جیره لحاظ شود. هیدروکسی ویتامین D متابولیت ویتامین D است (که در بدن پرنده به شکل فعال زیستی ویتامین D3 تبدیل می‌گردد) و در‌حال حاضر به‌صورت تجاری موجود است.
اگر عمل مخلوط کردن خوراک بدرستی صورت نگیرد به‌گونه‌ای که اجزای تشکیل‌دهنده جیره غذایی از یکدیگر جدا شوند، مرغ‌ها مقدار مواد‌مغذی کافی (به‌خصوص کلسیم و ویتامین D3 دریافت نمی‌کنند، این امر می‌تواند سبب کاهش استحکام پوسته و بروز مشکلاتی از قبیل ترک‌های بزرگ [Gross Cracks]، ترک‌های مویی شکل [Hairline Cracks]، ترک‌های ستاره شکل [Star Cracks]، تخمهای پوسته نازک، تخمهای لنبه [Shell-Less eggs] (بدون پوسته آهکی) گردد.
کیفیت آب آشامیدنی ممکن است بر کیفیت پوسته موثر باشد. آب‌هایی که دارای سطوح بالای الکترولیت هستند ممکن است در بلند مدت اثرات منفی بر کیفیت پوسته تخم بگذارند. همچنین آب شور (آب آشامیدنی حاوی نمک بالا) می‌تواند سبب تشکیل ترک‌هایی مویی شکل، ترک‌های ستاره شکل، تخمهای پوسته نازک، تخمهای لنبه (بدون پوسته آهکی) شود. درجه حرارت آب بویژه در آب‌و‌هوای گرم دارای اهمیت زیادی در پرورش مرغ‌های تخمگذار است. مطالعات نشان داده‌است که فراهم آوردن آب خنک می‌تواند سبب بهبود کیفیت پوسته به هنگام تنش گرمایی در مرغ‌ها شود.
جیره‌های دارای سطوح بالای پلیساکاریدهای غیرنشاستهای [Non Starch Polysaccharides] باعث افزایش ویسکوزیته، نگهداری مقادیر زیاد آب در دستگاه گوارش و مدفوع آبکی و چسبناک می‌شوند. استفاده از آنزیم‌های تجزیه کننده پلیساکاریدهای غیرنشاستهای در جیره جوجه‌های گوشتی تا اندازه بسیار زیادی به حل این مشکل کمک کرده است.
در مطالعه‌ای که در دانشگاه نیوانگلند انجام شد افزودن آنزیم‌های تجاری به جیره‌های بر پایه گندم و جو مرغ‌های تخمگذار نه تنها محتوای رطوبت مدفوع را بهبود بخشید بلکه سبب بهبود کیفیت پوسته شد. هر چند در این مطالعه افزودن آنزیم سبب کاهش واحد هاو و اندکی روشن شدن رنگ پوسته تخم‌مرغ‌های پوسته قهوه‌ای گردید. آنزیم فایتاز در جیره‌های طیور استفاده می‌شود و سبب جدا شدن پیوند فسفر فیتات و کاهش دفع فسفر می‌شود. نشان داده شده است که افزودن آنزیم فایتاز سبب بهبود کیفیت پوسته تخم می‌شود. همچنین آلودگی خوراک با مایکوتوکسین‌ها نیز قابلیت کاهش تولید و کاهش کیفیت پوسته را دارد. ممکن است این اثرات به‌واسطه کاهش مصرف خوراک‌های آلوده به مایکوتوکسین باشد.
1-1-4- تنش
دامنه‌ای از انواع مختلف تنش‌ها می‌تواند بر کیفیت پوسته تاثیرگذار باشد. از مدت‌ها پیش نشان داده شده است که جمعیت شلوغ بازدیدکنندگان سبب افزایش تولید تخمهای با بدنه شیاردار[Body-checked eggs] می‌شود. تخم‌مرغ‌های با بدنه شیاردار بدلیل انقباض غده پوسته به‌هنگام تشکیل پوسته تخم در مراحل اولیه است. تنش همچنین می‌تواند زمان تخمگذاری را به تاخیر بیندازد در حالی‌که تخم‌ها آماده تخمگذاری هستند و این می‌تواند وقوع تخمهای کناره پهن [Slab-sided eggs] را افزایش دهد. بروز شوک ناگهانی و تنش‌هایی نظیر ترس می‌تواند سبب تشکیل تخمهای بد شکل [Misshapen eggs]، تخم‌هایی با پوسته‌های سنباده‌ای [Sand paper] یا ناصاف [Rough shells]، تخمهای کناره پهن و تخمهای با بدنه شیاردار گردد.
1-1-5- تنش گرمایی
دمای بالا در طول تابستان می‌تواند دلیل تشکیل تخمهای کوچک و کاهش کیفیت پوسته باشد؛ تنش گرمایی سبب کاهش مصرف خوراک و محدود شدن زیست فراهمی کلسیم خون برای تشکیل پوسته تخم می‌شود. همچنین تنش گرمایی ممکن است سبب کاهش فعالیت کربنیک آنهیدراز شود. این آنزیم سبب فراهم آوردن کربنات برای پوسته می‌گردد. احتمالا اندازه ذرات کلسیم بر توانایی پرندگان برای تولید پوسته تخمهای با کیفیت خوب در شرایط تنش گرمایی موثر است.
مشخص شده است که احتیاجات فسفر مرغ‌های تخمگذار در شرایط آب‌و‌هوایی گرم اندکی افزایش می‌یابد. افزودن بی‌کربنات‌سدیم، الکترولیت‌ها و سیلکات آلومینیوم به جیره می‌تواند سبب کاهش اثرات منفی تنش گرمایی شود. همچنین استفاده از آب آشامیدنی خنک نیز می‌تواند سبب کاهش اثرات منفی تنش گرمایی شود.
1-1-6- بیماری
گزارشاتی وجود دارد که بعضی از بیماری‌ها بر کیفیت پوسته تخم پرندگان تاثیر گذارند. بعضی از عوامل بیماری‌زا می‌توانند در بافت دستگاه تولید‌مثلی پرنده رشد کرده و سبب ایجاد مشکلاتی در پوسته تخم شوند. گزارشات نشان می‌دهد برونشیت عفونی سبب تشکیل تخم‌هایی با پوسته رنگ‌پریده شده که در بعضی اوقات با ظاهر چروکیده نمایان است.
بیماری برونشیت می‌تواند سبب ایجاد ترک‌های مویی شکل و ستاره شکل، تخمهای بد شکل و تخمهای کناره پهن شود. نشانگان (سندرم) کاهش تولید تخم‌مرغ سبب تشکیل تخم‌هایی با پوسته رنگ پریده و بد شکلی‌های پوسته از قبیل تخم‌هایی با پوسته نرم یا پوسته ناصاف می‌شود. دیگر بیماری‌هایی که سبب افت تولید می‌شوند عبارتند از بیماری نیوکاسل، آنفلوآنزای پرندگان، آنسفالومالاشیای پرندگان و مایکوپلاسما گالی سپتیکوم است.
1-1-7- سیستم پرورش
نوع سیستم پرورش ممکن است بر کیفیت پوسته تخم موثر باشد. هر چند، مشکلات ابتدایی ترک‌خوردگی تخم‌ها در قفس، عمدتاً به‌دلیل تغییر در طراحی قفس‌ها بهبود یافته است. از میان سیستم‌های مختلف تولید (قفس، مرتع آزاد و غیره) بسیاری از مشکلات کیفیت پوسته به سیستم مرتع آزاد، که ممکن است به عدم توازن جیره مرغ‌ها مربوط باشد. برخی مطالعات نشان‌دهنده اثر تراکم قفس بر کیفیت پوسته تخم است. در حالی‌که گزارشات دیگر خلاف این اثرات را نشان می‌دهد.
1-2- سازو کارهای موثر بر کیفیت درونی تخم پرندگان
محتویات درونی تخم پرندگان شامل زرده و سفیده (آلبومین) است. یک تخم دارای کیفیت خوب باید فاقد لکه‌هایی از قبیل لکه‌های خونی، لکه‌های رنگی و لکه‌های گوشتی باشد. کیفیت زرده جزیی از کیفیت تخم است. کیفیت زرده شامل دو جزء رنگ زرده و قوام غشاء پری‌ویتلین اطراف زرده است. اگر غشاء پری‌ویتلین ضعیف باشد (مثلا در یک تخم قدیمی)، زرده به سادگی از هم پاشیده می‌شود. کیفیت سفیده معمولا به صورت واحد هاو بیان می‌شود.
برخی از عوامل موثر بر واحد هاو عبارتند از: زمان نگهداری و دما، سویه و سن پرنده، تغذیه (پروتئین جیره و محتوای اسیدهای آمینه آن از قبیل لیزین و متیونین، آنزیم‌های خوراک، نوع دانه / منبع پروتئین)، بیماری (بورس فابرسیوس)، مکمل‌ها (اسید اسکوربیک، ویتامین E)، تولک‌بری اجباری و بیماری است.
1-2-1- ذخیره‌سازی
ارتفاع سفیده و واحد هاو با افزایش زمان نگهداری، کاهش می‌یابد و این کاهش نسبت به دمای بالا بسیار سریعتر اتفاق می‌افتد. خنک کردن سریع تخم‌ها با دی‌اکسید‌کربن سبب بهبود واحد هاو تخمهای نگهداری‌شده می‌گردد. دمای بالا و رطوبت پایین انبار ذخیره‌سازی تخم‌مرغ می‌تواند سبب افزایش سفیده آبکی [Watery Whites] گردد. در طول نگهداری تخم‌ها، pH سفیده افزایش می‌یابد این رخداد با کیفیت سفیده مرتبط است. در طول نگهداری، کیفیت غشاء ویتلین کاهش می‌یابد، که سبب حساسیت بیشتر زرده به متلاشی شدن می‌گردد.
1-2-2- سویه و سن پرنده
سن مرغ بر کیفیت سفیده موثر است. با افزایش سن پرنده کیفیت سفیده کاهش می‌یابد. همچنین با افزایش سن مرغ فراوانی لکه‌های گوشتی [Meat Spots] در زرده تخم افزایش می‌یابد. کیفیت سفیده همچنین تحت تاثیر انتخاب ژنتیکی و سویه پرنده است.
1-2-3- تولک‌بری اجباری
نشان داده شده است که تولک‌بری اجباری مرغ‌های مسن سبب بهبود کیفیت سفیده می‌شود.
1-2-4- تغذیه
تعدادی از عوامل تغذیه‌ای برکیفیت سفیده تاثیرگذار است. گزارشاتی وجود دارد که افزایش پروتئین و محتوای اسید آمینه‌ای جیره سبب کاهش کیفیت آلبومین می‌شود. همچنین با افزایش لیزین جیره، مکمل ویتامینC و مکمل ویتامین E بویژه در زمان تنش گرمایی کیفیت سفیده افزایش می‌یابد. افزودن رقم‌های متفاوت دانه غلات از قبیل ارزن نیم‌کوب یا گندم می‌تواند بر کیفیت سفیده تاثیرگذار باشد.
1-2-5- بیماری
برونشیت عفونی ویروسی اصلی‌ترین بیماری مرغ‌های تخمگذار است که سبب کاهش کیفیت سفیده می‌شود. شواهدی در دست است که برونشیت عفونی سنتز پروتئین‌های سفیده در قسمت مگنوم اویداکت را مختل می‌کند. این رخداد با تغییرات بافت‌شناسی در اپیتلیوم مگنوم مرتبط است.
نتیجه گیری:
همان‌طور که در مطالب بالا اشاره شد سازوکارهای تاثیرگذار زیادی بر کیفیت پوسته و کیفیت درونی تخم مرغ وجود دارد. لذا آگاهی از این این سازوکارها برای تولیدکنندگان به‌منظور دستیابی به تولید بهینه امری ضروری و حیاتی است. عملکرد و مدیریت خوب به همراه توجه به پرورش پرندگان، جمع‌آوری با دقت تخم مرغ‌ها، حمل و نقل و فرآوری مناسب نوید بخش تولید تخم‌مرغ‌هایی با کیفیت نهایی بالا است.
سیدهادی گلدانی - کارشناس ارشد تغذیه طیور