به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور، آبزیان و حیوانات خانگی»؛اسپیرولینا (Spirulina platensis) سیانوباکتر فتوسنتزکننده‌ای است که در بسیاری از کشورهای گرمسیری و نیمه گرمسیری و مناطق معتدله به‌منظور تغذیه انسان و دام به‌صورت تجاری کشت داده شده است.
این جلبک به‌دليل مواد مغذی با ارزش، منبعی غنی از پروتئین و ویتامین‌هاست که در صنعت داروسازی، مواد غذایی و شیمیایی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
مطالعات مختلف گزارش کردند که اسپیرولینا حدود 400 سال قبل در مکزیک در طول تمدن آزتک‌ها به‌عنوان غذا مورد استفاده قرار می‌گرفت. همچنین توسط قبیله Kanembu در منطقه دریاچه چاد جمهوری چاد نیز به‌عنوان غذا به‌کار میرفت (Abdulqader و همکاران، ۲۰۰۰؛ Belay ۲۰۰۲).
در ۲۰ سال اخیر اسپیرولینا به‌طور تجاری تولید شده است و به‌عنوان غذا مورد استفاده قرار می‌گیرد. جلبک‌های تجاری معمولا در استخرهای بزرگ در محیط بیرون تحت شرایط کنترل شده، تولید می‌شوند و بعضی از شرکت‌ها به‌طور مستقیم از تولید دریاچه استفاده می‌کنند.
از سال‌ها قبل فایده اسپیرولینا به‌دلیل پروتئین بالا، ویتامین‌ها، اسید آمینه‌های ضروری و اسید چرب‌های ضروری آن شناخته شده است. دارای پروتئین بالا و منبع غنی از ویتامین‌ها به ویژه B12 و پیش‌ساز ویتامین A (بتاکاروتن) و مواد معدنی مخصوصا آهن است.
همچنین حاوی مقدار کمی اسید گاما لینولنیک (GLA) است و همچنین شامل ترکیبات گیاهی مفید دیگری است که برای سلامتی مفید است. اسپیرولینا در سراسر جهان کشت داده می‌شود و به‌عنوان مکمل غذایی در آبزی پروری و صنایع مرغداری به‌کار می‌رود.
اسپیرولینا به‌صورت گسترده به‌عنوان یک مکمل غذایی برای انسان استفاده می‌شود اما اخیرا استفاده از آن در حیوانات نیز آغاز شده و حدودا ۳۰ درصد از تولید جهانی آن به‌عنوان مکمل غذایی حیوانات به فروش می‌رسد.
تحقیقات کمی در مورد اثر جلبک بر تولید حیوانات وجود دارد. Ro0S و Dominy در (۱۹۹۰) گزارش دادند که استفاده از جلبک اسپیرولینا تا سطح ۱۲ درصد اثرات مضری بر جوجه‌های گوشتی ندارد.
Zeweil و همکاران در سال 1016، تحقیقی را به‌منظور بررسی اثر سطوح اسپیرولینا پلاتنسیس و ویتامین E در شرایط تنش گرمایی بر عملکرد، برخی ترکیبات فیزیولوژیکی و بیوشیمیایی خون، پاسخ آنتی‌اکسیدانی و ایمنی صفات مرغ درحال رشد انجام دادند.
برای این منظور ۱۵۰ جوجه خروس به‌طور تصادفی در پنج گروه قرار گرفتند. به گروه اول جیره پایه بدون مکمل خورانده شد و در دمای بهینه 24-۲۲ درجه سانتی‌گراد و رطوبت نسبی ۵۵-۵ درصد قرار گرفتند (کنترل منفی).
چهار گروه دیگر برای سه روز متوالی در هفته از ۱۱ صبح تا ۳ بعد ظهر تحت شرایط تنش (دمای ۳۸ درجه سانتی‌گراد و رطوبت نسبی 65-55 درصد) قرار گرفتند.
به اولین گروهی که تحت استرس قرار گرفتند جیره پایه بدون مکمل خورانده شد (کنترل مثبت) در حالی که سه گروه دیگر با جیره پایه مکمل شده با اسپیرولینا پلاتنسیس (در سطوح ۰/۵ و ۱ گرم در کیلوگرم جیره) و با ویتامین E (۷۵ میلی‌گرم در کیلوگرم جیره) تغذیه شدند.
نتایج این آزمایش نشان داد که خوراک مصرفی بین تیمارهای مختلف اختلاف معنی‌داری با هم داشتند.
استرس مصرف خوراک جوجه‌های تغذیه شده با جیره کنترل مثبت (جیره پایه بدون مكمل) را به‌طور معنی‌داری کاهش داد در حالی که افزودن ۰/۵ و ۱ گرم اسپیرولینا به جیره به‌طور معنی‌داری مصرف خوراک را افزایش داد ولی اختلاف معنی‌داری با گروه تغذیه شده با جیره کنترل منفی (گروه بدون استرس و جیره پایه) نداشت.
همچنین ضریب تبدیل غذایی بین تیمارهای مختلف اختلاف معنی‌داری باهم نداشتند.
سطوح مختلف مکمل اسپیرولینا و ویتامین E اثر سوء تنش حرارتی را بر عملکرد رشد کاهش دادند که ممکن است به‌دلیل اثر هم‌افزایی ترکیبات شیمیایی (مجموع محتویات فنلی و فلاونوئیدی و آنتی‌اکسیدانی موجود در اسپیرولینا باشد. این ترکیبات شیمیایی فعالیت آنتی‌اکسیدانی دارند و آلكالوئيدها، فلاونوئیدها، گلیکوزید‌ها، تانن‌ها و ترکیبات فنولی، استروئیدها و ساپونین‌ها نیز فعالیت ضد التهابی دارند.
همچنین Evans و همکاران (۲۰۱۵) تحقیقی را به‌منظور بررسی جیره‌های حاوی سطوح مختلف جلبک اسپیرولینا بر عملکرد جوجه‌های گوشتی به مدت ۲۱ روز با 5 تیمار آزمایشی انجام دادند.
طی این بررسی مشاهده شد که جیره با 16 درصد جلبک بالاترین وزن بدن را داشت که به‌لحاظ آماری تفاوت معنی‌داری با جیره‌های حاوی 0، 6 و ۱۱ درصد جلبک نداشت و مشابه بود، در حالی که جیره‌های فرموله شده با ۲۱ درصد جلبک، پایین‌ترین وزن بدن را داشتند.
افزایش وزن بین تیمارهای مختلف نیز تفاوت معنی‌داری داشتند. پرندگان تغذیه شده با جیره حاوی 16 درصد جلبک، بیشترین افزایش وزن را داشتند که به لحاظ آماری تفاوت معنی‌داری با پرندگان تغذیه شده با جیره حاوی ۰، 6 و ۱۱ درصد جلبک نداشت در حالی که پرندگان تغذیه شده با جیره حاوی ۲۱ درصد جلبک به‌طور معنی‌داری کمترین افزایش وزن را نشان دادند.
نتایج این تحقیق با یافته‌های Ross و Dominy در (۱۹۹۰) مطابقت داشت. آنها گزارش کردند که جیره‌های حاوی جلبک اسپیرولینا اثر مضری بر جوجه‌های گوشتی ندارد.
Bonos و همکاران (2016) آزمایشی را به‌منظور بررسی اثر جلبک اسپیرولینا بر عملکرد رشد، پایداری اکسیداتیو گوشت و اسید چرب در جوجه‌های گوشتی یک روزه با ۳ تیمار غذایی انجام دادند.
تیمار اول فاقد اسپیرولینا (کنترل) و تیمار دوم شامل 5 گرم اسپیرولینا در هر کیلوگرم خوراک و تیمار سوم شامل ۱۰ گرم اسپیرولینا در هر کیلوگرم خوراک بود، در ۲۱ روزگی و پایان دوره (42 روزگی)، وزن بدن بین تیمار شاهد و سایر تیمارها اختلاف معنی‌داری نداشت.
همچنین تفاوت معنی‌داری بین تیمار شاهد و سایر تیمارها ازنظر ضریب تبدیل غذایی مشاهده نگردید (0/05 <P).
Ross و Dominy در (۱۹۹۰) گزارش کردند که افزودن مکمل اسپیرولینا به جیره غذایی بیش از ۱۰۰ گرم در کیلوگرم، رشد پرندگان را کاهش می‌دهد. Kharde وهمکاران (۲۰۱۲) و Shanmugapriya و SaravanaBabu (2014) بیان داشتند که افزودن اسپیرولینا به جیره غذایی به‌طور معنی‌داری سبب بهبود افزایش وزن و ضریب تبدیل غذایی در مقایسه با جیره کنترل گردید.
همچنین Bellof و Alarcon در (۲۰۱۳) گزارش کردند که در شرایط پرورش ارگانیک، افزودن مکمل اسپیرولینا به‌طور معنی‌داری سبب بهبود عملکرد رشد و صفات لاشه گردید.
نتایج متناقض به‌دست آمده در این تحقیقات احتمالا ناشی از سطوح متفاوت و کیفیت اسپیرولینا است، علاوه بر این پارامترهای ثانویه مانند ترکیب خوراک، شرایط بستر و شرایط تولید، ممکن است منجر به تغییر در نتایج این تحقیق باشد.
Raju و همکاران (۲۰۰۵) گزارش کردند افزودن تا سطح ۰/۰۵ درصد اسپیرولینا به جیره جوجه گوشتی، اثرات سوءPPb ۳۰۰ آفلاتوکسین بر نرخ رشد و وزن اندام‌های لنفوئیدی جوجه‌های گوشتی را جبران می‌کند.
در مطالعه‌ای عارف نیای فومنی و همکاران (۱۳۹۳) به‌منظور بررسی تاثیر جایگزینی کنجاله سویا و ذرت با ترکیبی از جلبک‌های سبز آبی (پودر سبز) بر عملکرد و پاسخ ایمنی جوجه‌های گوشتی، تعداد ۳۶۰ قطعه جوجه یک روزه جنس نر سویه راس ۳۰۸ در 6 تیمار (شاهد، جیره پایه بر پایه ذرت و سویا، بدون پودر سبز و شامل درصدهای مختلف پودر سبز) مورد آزمایش قرار گرفتند.
نتایج نشان داد ازنظر افزایش وزن، مصرف خوراک و ضریب تبدیل غذایی تفاوت معنی‌دار بین گروه‌های آزمایشی نسبت به گروه شاهد وجود داشت.
بر اساس نتایج گزارش شده، افزایش وزن روزانه در هفته اول تحت تاثیر سطوح مختلف پودر سبز قرار گرفته و بیشترین افزایش وزن برای تیمارهای شاهد، ۲/۵، ۵ و ۱۵ درصد پودر سبز در جیره ثبت گردید.
در دوره آغازین، افزایش وزن روزانه تحت تاثیر تیمارها قرار نگرفت. در دوره رشد، افزایش وزن روزانه تیمار شاهد به‌طور معنی‌داری بیشتر از بقیه تیمارها بود و نیز بین تیمارهای ۲/۵، ۵ و ۷/۵ با تیمار 15 درصد پودر سبز تفاوت معنی‌دار مشاهده شد.
در کل دوره بین تیمارهای شاهد، ۲/۵ و 5 درصد پودر سبز با تیمارهای حاوی ۱۰ و ۱۵ درصد پودر سبز نیز تفاوت معنی‌دار وجود داشت.
میانگین مصرف خوراک روزانه در دوره آغازین تحت تاثیر مصرف سطوح مختلف پودر سبز قرار نگرفت. در دوره رشد و کل دوره، تیمارهای بدون پودر سبز و حاوی ۲/۵ درصد پودر سبز در جیره بیشترین مصرف خوراک را داشته و تفاوت بین تیمار شاهد با سایر تیمارها معنی دار به‌دست آمد.
همچنین در دوره پایانی مصرف خوراک در تیمار شاهد بالاتر از بقیه تیمارها بوده و بین تیمار شاهد با سایر تیمارها تفاوت معنی‌دار مشاهده شد.
ضریب تبدیل غذایی پرنده‌ها نیز در دوره آغازین تحت تاثیر تیمارها قرار نگرفت. در دوره رشد تفاوت معنی‌داری بین تیمار شاهد و سایر تیمارهای حاوی پودر سبز وجود داشت و در کل دوره همچنین بین تیمار شاهد با تیمارهای حاوی ۱۰ و ۱۵ درصد پودر سبز تفاوت معنی‌دار به‌دست آمد.
استنتاج نهایی این بود که از پودر سبز می‌توان تا سطح 5 درصد بدون بروز اثرات سوء بر عملکرد استفاده کرد و گنجاندن سطوح بالای پودر سبز در جیره، مصرف خوراک روزانه را کاهش می‌دهد.
همچنین بر اساس نتایج به‌دست آمده سطوح بالای پودر سبز (بالاتر از ۷/۵ درصد) در جیره موجب افزایش ضریب تبدیل غذایی شد.
Shanmugapriya و همکاران (۲۰۱۵) مطالعه‌ای را به‌منظور بررسی اثر استفاده از سطوح 5، ۱۰ و ۱۵ گرم اسپیرولینا پلاتنسیس بر عملکرد رشد جوجه‌های گوشتی راس ۳۰۸ انجام دادند.
افزایش وزن، مصرف خوراک و ضریب تبدیل غذایی به‌طور معنی‌داری با افزودن ۱ درصد اسپیرولینا تحت تاثیر قرار گرفت، کمترین ضریب تبدیل غذایی در جوجه‌های تغذیه شده با ۱ درصد اسپیرولینا مشاهده شد.
همچنین Nikodemusz و همکاران (۲۰۱۰) بیاد داشتند که افزودن اسپیرولینا به جیره جوجه‌های گوشتی اثر مفیدی بر عملکرد تولیدی داشت.
Ross و Dominy (۱۹۸۹) به‌منظور ارزیابی ارزش غذایی جلبک سبز آبی اسپیرولینا پلاتتیس، عملکرد رشد پرندگان را طی دو آزمایش مورد بررسی قرار دادند.
در آزمایش ۱، جوجه خروس‌های لگهورن سفید با جیره حاوی 0، 5، 10، 15 و ۲۰ درصد اسپیرولینای خشک شده تغذیه شدند. در اوایل یک هفتگی کاهش رشد معنی‌داری در جوجه‌های تغذیه شده با رژیم ۲۰ درصد اسپیرولینا مشاهده شد.
در سن ۳ هفتگی رشد جوجه‌های تغذیه شده با ۱۰ و ۲۰ درصد اسپیرولینا به‌طور معنی‌داری نسبت به گروه شاهد کاهش یافته بود اما بازده خوراک را تحت تاثیر قرار نداد.
در آزمایش ۲، ۲۵۰ جوجه گوشتی نر یک روزه هوبارد با جیره‌های آزمایشی حاوی ۰، ۱/۵، ۳، 6 یا ۱۲ درصد اسپیرولینا به مدت 41 روز تغذیه شدند.
نتایج نشان داد که پرندگان دریافت‌کننده جیره حاوی ۱۲ درصد اسپیرولینا نسبت به گروه‌های دیگر، به‌طور معنی‌دار رشد کندتری داشتند. همچنین بازده مصرف خوراک نیز بین گروه‌های مختلف تفاوت معنی‌داری نداشت.
Blum و Yoshida ،(1976) Calet و Aoshii ،(۱۹۸۰) Becker و Venkataraman (۱۹۸۲) و Brune (۱۹۸۲)، جوجه‌های در حال رشد را با سطوح متفاوت اسپیرولینا تغذیه کردند و نتایج رضایت‌بخشی را در سطوح پایین‌تر (۵ تا ۱۰ درصد) مشاهده کردند اما رشد در سطوح بالای ۲۰ درصد کاهش یافته بود.
همچنین نتایج مشابهی در بررسی مرغ‌های تخمگذار تغذیه شده با اسپیرولینا به‌دست آمد.
Blum و Calet در (1976) گزارش کردند که بازده مصرف خوراک برای جوجه‌های 0 تا 4 هفته تغذیه شده با جیره حاوی بیش از 1 درصد اسپیرولینا کاهش یافت در حالی که بازده مصرف خوراک در همان جوجه‌ها در 4 تا ۸ هفتگی با تغذیه سطوح بالای 15 درصد اسپیرولینا ازنظر آماری با گروه شاهد تفاوت معنی‌داری نداشت.
Mariey و همکاران (2014) به‌منظور ارزیابی عملکرد تولیدی جوجه‌های گوشتی تجاری تغذیه شده با جیره حاوی جلبک اسپیرولینا پلاتنسیس، تعداد ۲۶۰ جوجه گوشتی تجاری یک روزه را در 4 گروه آزمایشی (۰، ۰/۱، ۰/۲ و ۰/۳ گرم اسپیرولینا در کیلوگرم جیره) مورد بررسی قرار دادند.
پرندگان تغذیه شده با جیره حاوی۰/۳ و۰/۲ گرم اسپیرولینا ازنظر وزن بدن، افزایش وزن بدن و ضریب تبدیل غذایی نسبت به گروه شاهد برتر بودند. همچنین درصد زنده‌مانی پرندگان تغذیه شده با اسپیرولینا به‌طور معنی‌داری نسبت به گروه شاهد بیشتر بود.
آنها بیان کردند که از جلبک اسپیرولینا پلاتنسیس می‌توان تا سطح ۰/۲ گرم در کیلوگرم جیره در تغذیه جوجه‌های گوشتی استفاده کرد.
و Nikodemusz و همکاران (۲۰۱۰) گزارش کردند که مرغ‌های تغذیه شده با جیره حاوی اسپیرولینا، عملکرد تولیدی بهتری نسبت به گروه شاهد داشتند. همچنین Kharde و همکاران (۲۰۱۲) گزارش دادند که وزن بدن، میانگین افزایش وزن روزانه، درصد بازده لاشه و ضریب تبدیل غذایی پرنده‌های تغذیه شده با جیره حاوی اسپیرولینا پلاتنسیس در مقایسه با گروه شاهد بهبود یافت.
Rawshon Jamil و همکاران (2015) به‌منظور بررسی اثر پروبیوتیکی اسپیرولینا به‌عنوان محرک رشد و ایمنی در جوجه‌های گوشتی، مطالعه‌ای را با 4 تیمار 0، ۲، 4 و ۸ گرم اسپیرولینا در کیلوگرم جیره برای 4 هفته انجام دادند.
وزن بدن به‌طور معنی‌داری در گروه‌های تغذیه شده با جیره حاوی اسپیرولینا از ۷ تا ۲۸ روزگی افزایش یافت و ضریب تبدیل غذایی نیز به‌طور معنی‌داری با افزودن اسپیرولینا به جیره بهبود یافت.
اسپیرولینا یک افزودنی غذایی طبیعی است که اثر فوق‌العاده‌ای در بهبود صفات تولیدی جوجه‌های گوشتی دارد و درنتیجه ممکن است هزینه‌های تولید را کاهش دهد.
در بررسی Zeweil و همکاران در سال ۲۰۱۹، نتایج نشان داد که مکمل اسپیرولینا و ویتامین E، اثرات سوء تنش حرارتی را بر عملکرد رشد، پروتئین کل خون، آلبومین، گلوبولینه کراتینین، AST، ALT، چربی کل، LDL، گلبول‌های سفید، گلبول‌های قرمز و ایمنی جوجه‌ها کاهش داده است.
در کل افزودن اسپیرولینا عملکرد رشد و ایمنی را بهبود داده و می‌تواند اثر سوء با عوارض جانبی تنش گرمایی را کاهش دهد.
Rawshon Jamil و همکاران (۲۰۱۵) در بررسی اثر پروبیوتیکی اسپیرولینا به‌عنوان محرک رشد و ایمنی در جوجه‌های گوشتی گزارش کردند که سطح ALT و AST به‌طور معنی‌داری در همه گروه‌های دریافت‌کننده تیمارهای آزمایشی حاوی اسپیرولینا در ۱۶ و ۲۸ روزگی کاهش یافت.
آنها گزارش دادند که اسپیرولینا تأثیر مثبت بر سلامت سلول‌های کبدی جوجه‌های گوشتی دارد. کبد عضو اصلی سوخت وساز بدن است و فعالیت محافظت کبدی اسپیرولینا به علت خاصیت آنتی‌اکسیدانی و ضد التهابی آن است ( Dartsch 2010 و Deng و Chow
Shanmugapriya و همکاران (۲۰۱۵) در بررسی اثر استفاده از سطوح 5، ۱۰ و ۱۵ گرم اسپیرولینا بلاتنسیس بر باکتری‌های روده‌ای جوجه‌های گوشتی راس ۳۰۸ ، گزارش کردند که مصرف جیره‌های حاوی ۱۰ گرم اسپیرولینا به جیره جوجه‌های گوشتی، ممکن است LAB و مخمر روده را افزایش دهد.
علاوه بر این، مصرف ۱۰ گرم اسپیرولینا به رژیم غذایی، اثر منفی بر باکتری E.coli داشت. با افزودن اسپیرولینا به جیره، تعداد کلنی لاکتوباسیل‌ها افزایش و تعداد کلنی باکتری‌های E.coli نسبت به گروه شاهد کاهش یافت.
افزودن 1 درصد اسپیرولینا به جیره جوجه‌های گوشتی سبب افزایش جمعیت مخمر در روده و سکوم جوجه‌های گوشتی گردید. نتایج این آزمایش نشان داد که مکمل اسپیرولینا اثر مثبت پر میکروب‌های روده داشت. Baojiang (۱۹۹۶) گزارش داد که اسپیرولینا تأثیر مثبت بر فلور روده دارد.
عارف نیای فومنی و همکاران (۱۳۹۳) در بررسی تاثیر جایگزینی کنجاله سویا و ذرت با ترکیبی از جلبک‌های سبز-آبی (پودر سبز) بر پاسخ ایمنی جوجه‌های گوشتی بیان داشتند که ازنظر تیتر آنتی‌بادی علیه SRBC و ویروس نیوکاسل تفاوت بین تیمارها معنی‌دار بود.
نتایج به‌دست آمده از این تحقیق نشان داد که با افزایش استفاده از پودر سبز، سیستم ایمنی هومورال (پاسخ‌های اولیه و ثانویه به SRBC) به شکل معنی‌داری بهبود یافت.
فلاوونوئید کوئرستین و کاروتنوئید لوتئین موجود در اسپیرولینا دارای اثر تقویت‌کننده سیستم ایمنی هستند، همچنین در تحقيق Mohamed (۱۹۹۸) که تاثیر متقابل تغذیه و سیستم ایمنی مورد بررسی قرار گرفتند گزارش شده که روی (Zn)، عنصر حیاتی در توسعه غده تیموس بوده و نقش مهمی در تکثیر، بلوغ و تمایز النفوسیت‌ها ایفا می‌کند.
بهبود پاسخ ایمنی مشاهده شده در آزمایش فوق را می‌توان تا حدودی به وجود عنصر روی موجود در اسپیرولینا نیز ارتباط داد، Samman و Cook (۱۹۹۹) گزارش نمودند که گیاهان غنی از فلاوونوئید و ترکیبات ترپنی با افزایش فعالیت ویتامین C و با اثر ضدباکتریایی خود موجب تقویت سیستم ایمنی و تولید آنتی‌بادی می‌شوند.
Qureishi و همکاران (۱۹۹۶، ۱۹۹۰) سطوح صفر، ۱۰، ۱۰۰ و ۱۰۰۰۰ میلی‌گرم اسپیرولینا در کیلوگرم را در جیره بر پایه ذرت و سویا در مرغ‌های تخمگذار لگهورن بررسی نمودند.
علاوه بر وزن‌گیری مناسب در تیمار ۱۰۰۰۰ میلی‌گرم در کیلوگرم، تیموس بزرگ‌تر، فعالیت بیشتر سلول‌های قاتل طبیعی و پاسخ شدید بازوفیل‌های پوستی مشاهده شد.
همچنین درصد ماکروفاژهای فاگوسیت کننده و پاسخ ثانویه در برابر آنتی‌ژن گلبول قرمز گوسفندی در گروه تغذیه شده با ۱۰۰۰۰ میلی‌گرم اسپیرولینا در کیلوگرم جیره بیشتر بود.
نتیجه‌گیری کلی
جلبک اسپیرولینا به‌دلیل ارزش غذایی، قابلیت هضم بالا و تأثیر مثبت بر سلامت بدن، پتاسیل مناسبی برای استفاده در جیره غذایی انسان، دام و طیور دارد.
ازطرف دیگر، باتوجه به مقاومت باکتریایی و نیز شیوع انواع سرطان‌ها و اهمیت تغذیه سالم بیش از پیش بر و همگان آشکار است، لذا، با استفاده از ترکیبات خوراکی طبیعی در تغذیه دام و طیور علاوه بر تأمین رفاه و سلامت انسان و دام می‌توان گام موثری در پیشرفت سطح اقتصادی جامعه برداشت.
دکتر حسنا حاجاتی، مدرس دانشگاه پیام نور ساری