به گزارش «سرویس آموزشی» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور و آبزیان»؛ تاریخ استفاده از گیاهان دارویی را به زمان پیدایش بشر نسبت داده‌اند. اما بنابر آثار و شواهد به‌دست آمده تاریخ مدون آن را می‌توان به هزاره قبل از میلاد مسیح و تدوین آن را نیز به تمدن‌های بین‌النهرین، ایران، چین، هند و یونان منتسب دانست.
با ظهور شخصیت‌هایی همچون ابن سینا، رازی و جرجانی مرحله بعدی تکوین علم طب رقم خورد.
در تمام مراحل، دامپزشکی به موازات پزشکی سیر تکاملی خود را طی کرده است و حتی در مواردی کار در هردو مقوله توسط یک فرد انجام می‌شده است، ضمن این که همانند پزشکی نوین، بسیاری از بیماری‌ها و مسائل دامپزشکی الهام‌بخش پزشکان و طب تجربی بوده است.
نکته دیگر این‌که گیاهان در طب سنتی بیشتر ملل جهان، اغلب داروهای تجویزی را شامل می‌شده‌اند و به‌عنوان پایه و اساس پزشکی و دامپزشکی مورد توجه بوده‌اند.
با بروز انقلاب صنعتی، پزشکی نیز وارد مرحله جدیدی شد به‌نحوی که در درمان تروما، عفونت‌های میکروبی، فوریت‌های پزشکی و جراحی، طب بحرانی، پیوند اعضاء، بیوژنتیک و ژن درمانی توفیقی درخشان یافت و باعث منسوخ شدن برخی روش‌ها می‌گردید.
اما ناکامی در زمینه عفونت‌های ویروسی، بیماری‌های جدید مرتبط با زندگی ماشینی در دهه‌های اخیر موجب رویکرد مجدد انسان به شیوه‌های طب طبیعی شده است، تا جائی‌که سازمان بهداشت جهانی در سال ۱۹۹۸ به دولت‌های علاقمند توصیه می‌نماید تا اهمیت و توجه لازم را به استفاده از شیوه‌ها و برنامه‌های سنتی طب مبذول دارند و با سازماندهی مناسب آنها در جهت بهینه‌سازی برنامه‌ها و سامانه‌های ملی سلامت کشورهایشان گام بردارند.
وضعیت فعلی گیاه درمانی در جهان و ایران
با نزدیک شدن سال‌های پایانی قرن بیستم، مصرف اغلب گیاهان دارویی که از ۲۰۰ سال قبل مصرف می‌شده‌اند به سال ۲۰۰۰ نیز کشیده شد به‌طوری‌که در مجموع حجم مبادلات جهانی گیاهان دارویی در دهه اخیر به ۲۰۰ میلیارد دلار بالغ گردید.
بر اساس گزارش F.A.O ارزش صادرات گیاهان دارویی در سال ۱۹۹۵ بالغ بر ۸۸۰میلیون دلار بوده است.
در چین با ۱۲۶۰۰۰۰۰۰۰ نفر جمعیت بیش از ۵۰٪ داروهای مصرفی (که گاهی تا ۹۰٪ هم گزارش شد) منشأ گیاهی دارند. در این کشور در وسعتی بالغ بر ۳۵۰۰۰۰ هکتار، حدود ۲۰۰ نوع گیاه دارویی کشت می‌شود به‌طوری‌که در سال ۱۹۹۵، کشور چین با رقم ۳۳۷میلیون دلار، مقام اول را در صادرات گیاهان داروئی به خود اختصاص داده است.
ضمنا در همین کشور حدود صدمیلیون نفر در بخش گیاهان دارویی اشتغال دارند و سالانه ۱۳میلیون تن گیاهان دارویی در همین کشور خرید و فروش می‌شود. ۸۰۰ کارخانه دارویی در چین وجود دارد که ۲۰۰۰ نوع مختلف داروهای گیاهی تولید می‌کنند.
در اروپا مصرف گیاهان دارویی طی دو سال گذشته دوبرابر افزایش یافته است و‌هامبورگ به‌عنوان مرکز اصلی داد و ستد گیاهان دارویی در اروپا مطرح می‌باشد.
کشورهای اروپایی در سال ۱۹۸۹ نسبت به ورود گیاهان دارویی مختلف به ارزش ۵۵۰میلیون دلار اقدام نمودند و در همان سال ۷۶ میلیارد دلار داروی ساخته شده، اسانس‌ها، رنگ‌ها و سایر مواد شیمیایی را به کشورهای تولیدکننده گیاهان دارویی برگردانند.
در ایران سالانه حدود ۶۰۰ میلیارد ریال از بودجه عمومی کشور صرف پرداخت یارانه برای تأمین داروهای موردنیاز می‌شود. کشور ایران با سابقه درخشان و ممتاز در طب نه تنها ازنظر سیاسی در چهارراه استراتژیک جهانی قرار گرفته بلکه ازنظر بوم‌شناختی و تنوع اقلیمی وضعیت کم‌نظیری در دنیا دارد.
- داشتن ۱۱ اقلیم از ۱۳ اقلیم آب و هوای جهان،
- اختلاف دما بین سردترین و گرمترین نقاط ایران در زمستان‌ها به‌طور متوسط حدود ۴۵-۴۰ درجه سانتی‌گراد و در تابستان‌ها ۴۰-۳۵ درجه سانتی‌گراد است
- حدود ۳۰۰ روز آفتابی،
- ۱۱۰۰۰ تا ۸۰۰۰ گونه گیاهی معادل دوبرابر فلور کل اروپا
اهمیت گیاهان داروئی در درمان بیماری‌های دام
هم‌اکنون بیش از ۳۰۰ نوع دارو با منشاء گیاهی در داروخانه‌های دامپزشکی به فروش می‌رسد.
ازدلایل عمده توجه به مصرف داروهای گیاهی را در این زمینه می‌توان به مواردی همچون عدم باقی‌مانده‌های داروئی مضر در فرآورده‌های دامی، صرفه‌جویی اقتصادی، حداقل عوارض جانبی، تأثیر پایدارتر اثر آنها، دستیابی آسان و سهولت فرمولاسیون اشاره نمود.
اما تأثیر آهسته گیاهان داروئی، نگهداری و برداشت نادرست آنها، فقدان برنامه‌ریزی و سازماندهی لازم در تولید داروهای گیاهی، تحقیقات ناقص و اطلاع‌رسانی عمومی اندک، از دلایل عمده عدم تولید و مصرف این داروها در کشور است. داروهای مورد استفاده در دام در بیش از ۳۶ موضوع قابل بررسی و توجه است که از این میان می‌توان به این عناوین اشاره نمود:
داروهای اشتها آور، داروهای ضدنفخ، داروهای مسهل و ملین، داروهای ضد اسهال، داروهای محرک کبدی، داروهای درمان ناباروری، داروی عفونت پستان، داروی شیر افزا، داروهای مدرن داروهای آرام‌بخش، داروهای ضد درد و ضد تب، داروهای دستگاه تنفسی، داروهای افزایش‌دهنده رشد، داروهای مقوی عمومی، داروهای بهبود زخم، داروهای ضد التهاب، داروهای درمان آسیت طیور، داروهای ضد استرس طیور، داروهای ضد سستود، داروهای ضد انگل، داروهای ضد نماتد، داروهای ضد تک یاخته، داروهایی برای بیماری‌های ماهی و داروهای بیماری‌های زنبور عسل.
مقدمه‌ای بر گیاه درمانی
به‌طور کلی مواد موثره گیاهان داروئی به چهار گروه زیر تقسیم می‌شوند:
- آلکالوئیدها،
- گلیکوزیدها،
- روغن‌های فرار
- سایر مواد شامل: تانن‌ها، مواد تلخ، فلاون‌ها و فلاونوئیدها، موسیلاژها، ساپونین‌های ویتامین‌ها و غیره.
آلکالوئیدها
ترکیبات آلی ازت‌دار موجود در اکثر نباتات و تعدادی از حیوانات هستند که به علت دارا بودن عامل آمینی غالبا قلیایی هستند. تاکنون بالغ بر چند هزار نوع آلکالوئید شناخته شده که اکثرا در آزمایشگاه ساخته شده‌اند.
آلکالوئیدها به سه گروه آلکالوئیدهای حقیقی، پروتو آلکالوئیدها و آلکالوئیدهای کاذب تقسیم می‌شوند.
از گیاهان نهان‌دانه خانواده‌های لگومینوز، پاپاوراسه، رنونکولاسه، روبیاسه، سولاناسه، بربریداسه و از تک‌لپه‌ای‌ها آماریلیداسه و لیلاسه ازنظر تولید آلکالوئید مهم هستند. خانواده‌های لابیه و روزاسه فاقد آلکالوئید می‌باشند و باز دانه‌ها نیز به‌ندرت آلکالوئید دارند.
خاصیت دارویی آلکالوئیدها بسیار متفاوت اما اکثراً دارای اثرات فیزیولوژیک قوی همراه با اثرات مخصوص به‌ویژه اثر بر سیستم عصبی می‌باشند.
نمونه‌هایی از آلکالوئیدها عبارتند از: مرفین و کدئین (مخدر، ضد درد و ضد سرفه)، استریکنین و بروسین (محرک CNS)، رزرپین (کاهنده فشار خون)، افدرین (بالابرنده فشار خون)، کوکائین (بی‌حس‌کننده موضعی)، امتین (تهوع‌آور).
گلیکوزیدها
ترکیباتی هستند که در اثر هیدرولیز اسیدی، یک یا چند قند و مقداری ترکیبات آلی تولید می‌کنند. ازنظر شیمیایی می‌توان آنها را اتر قند نامید و از دو قسمت قندی (گلیکون) و غیرقندی (آگلیکون) تشکیل شده‌اند.
تقسیم‌بندی گلیکوزیدها بر اساس عامل قندی یا غیرقندی و اثرات درمانی مشکل است. در عین حال در برخی منابع آنها را به چهار گروه تقسیم کرده‌اند:
١- گلیکوزیدهای سیانوژنیک مانند آمیگدالین در گیاهان خانواده‌های گل سرخ، پروانه آسا، آقطی و کتان که در تهیه داروهای مسکن، مسهل و ضدسرفه کاربرد دارند.
۲- گلیکوزیدهای اتراکینون که در گیاهانی مانند سنا، سیاه توسه و ریواس موجود هستند و اثرات مسهلی دارند.
۳- گلیکوزیدهای قلبی که در خانواده‌های خرزهره، میمون (گل انگشتانه) آلاله و... یافت می‌شوند و بر ماهیچه‌های قلبی موثرند.
۴- سایر گلیکوزیدها مانند گلیکوزیدهای ساپونینی، گلیکوزیدهای فلاونوئیدی و....
اسانس‌ها
ترکیبات معطر و ازنظر شیمیایی بسیار متفاوتی هستند که به‌علت تبخیر آنها در حرارت معمولی آنها را روغن‌های فرار یا روغن‌های اتری یا اسانس‌های فرار می‌نامند. دارای بو و مزه تند و وزن مخصوص غالبا کمتر از آب و غیرمحلول در آن و محلول در الکل و حلال‌های آلی می‌باشند.
وجود اسانس در ۲۰۰۰ گونه از ۲۵۰۰۰۰ گونه گیاهان گلدار شناخته شده است. مهمترین این گونه‌ها خانواده‌های نعناع، سداب، مورد، گشنیز، کاسنی، کاج و سرو می‌باشند.
به‌طورکلی برخی از مهمترین خواص اسانس‌ها اثرات ضدمیکروبی، ضد تورم، آرام‌بخشی، اشتهاآوری، ضدنفخی و گاهی خلط آور بودن آنها می‌باشد.
تانن‌ها
تانن‌ها دسته بزرگی از مواد طبیعی هستند که در اکثر تیره‌های گیاهی به‌خصوص در میوه‌های نارس وجود دارند که تدریجا پس از رسیدن میوه، ازبین می‌روند. تانن‌ها که اغلب از پلی‌فنل‌ها هستند جداسازی بسیار مشکلی دارند، به‌همین علت برخی واژه عصاره تانن دار را در مورد این مواد به‌کار می‌برند.
تانن‌ها در اثر هیدرولیز، تولید فنل‌های ساده پلی‌هیدریک می‌کنند. عوامل فنلی موجود در تانن‌ها، عامل مهم در ایجاد خاصیت قابضی و ضدمیکروبی آنها است. مهمترین اثرات درمانی تانن‌ها:
۱- به‌عنوان قابض: بنابراین در ناراحتی‌های گوارشی، تنفسی و جلدی مانند اسهال‌های معمولی و اسهال‌های خونی مزمن، عفونت‌های گوارشی و تنفسی و التیام زخم‌ها می‌توانند موثر باشند.
۲- به عنوان آنتی‌سپتیک به‌علت ایجاد رسوب با پروتئین‌های موجود در بافت سطحی و مخاطات و محروم ساختن باکتری‌ها از مواد مغذی.
بنابراین در سوختگی‌ها نیز کارآیی موثری دارند.
٣- به‌عنوان پادزهر آلکالوئیدها در موارد مسمومیت با آلکالوئیدها (بسیاری از سموم گیاهی منشأ آلکالوئیدی دارند).
دکتر حمیدرضا جمعه‌زاده