به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور و آبزیان»؛ کمبود مواد غذائی یکی از بزرگترین مسائل و مشکلات جهان امروز محسوب شده که در حال حاضر بشر از آن رنج می‌برد. کشور ما همچون بسیاری از کشورهای جهان سوم علی‌رغم داشتن امکانات بالقوه منابع طبیعی تجدید شونده هنوز به حد خودکفائی در تولید مواد غذائی در حد استانداردهای بین‌المللی نرسیده است. البته روشن است که تولید مواد غذائی (گیاهی و دامی) خصوصاً در نواحی گرم و خشک ایران امری دشوار است لذا در این شرایط راه فایق آمدن بر این مشکلات و رسیدن به خودکفائی غذائی استفاده بهینه از امکانات خدادادی موجود می‌باشد. شناخت مراتع طبیعی کشور و انتخاب دام مناسب برای چرا در چنین مراتعی می‌تواند یک راه مهم استفاده بهینه از امکانات موجود کشور باشد.
کشور ما دارای 90 میلیون هکتار زمین مرتعی می‌باشد که از نظر پوشش گیاهی 3/9درصد آن دارای وضعیت خوب، 3/37درصد آن دارای وضعیت متوسط و 4/43درصد آن دارای وضعیت فقیر می‌باشد (دفتر آمار و اطلاعات جهاد سازندگی 1374)
در مراتع فقر بیشتر گیاهان شورپسند و خاردار مثل خار شتر، علف شور، تاغ، اسکمبیل، قیچ، گز و درمنه می‌روید.
طبق گزارشات بین‌المللی و تجربیات کارشناسی کشور، شتر مهم‌ترین دامی است که می‌تواند در چنین مراتعی (مراتع فقیر) توان زیست و تولید داشته و با توجه به عادات چرایی خود باعث حفظ و احیا این مراتع گردد. زیرا شتر قادر است از انواع خاص گیاهان مرتعی به میزانی استفاده نماید که سایر دامها قادر به استفاده از آن نمی‌باشند.
علاوه بر برتری شتر به شرایط سخت محیطی نسبت به سایر دامها، این دام قادر است در شرایط تغذیه دستی نیز با دام‌های پرتولید هم وزن (مانند گاو) رقابت کرده و افزایش وزن روزانه بالائی داشته باشد. مزیت دیگر شتر این است که مواد خوراکی را با قابلیت هضم و بازده بالائی نسبت به گاو، گوسفند و بز استفاده می‌نماید. در ضمن شتر در مقایسه با گوسفند و بز مقدار ماده خشک کمتری نسبت به وزن متابولیکی خود مصرف می‌کند.
پرورش شتر در گذشته در مناطق مختلف کشور از دیرباز وجود داشته و مردم کشورمان بویژه ساکنین مناطق بیابانی و نیمه بیابانی کشور به جهت امکانات اقلیمی و شرایط جغرافیائی و بافت فرهنگی روستاها به پرورش شتر اشتغال داشته و البته بیشتر از شتر در جهت حمل کالا و ایاب و ذهاب استفاده می‌نموده‌اند.
در شرایط امروزی باتوجه به از بین رفتن نقش شتر در حمل بار و جایگزینی وسایل نقلیه موتوری به جای آن می‌بایست پرورش شتر را در جهت استفاده از تولیدات پروتئینی آن (گوشت، شیر و...) رواج داد تا بتوان علاوه بر عهده گرفتن سهمی از تولید گوشت مصرفی کشور ذخیره‌ای مطمئن از نظم تأمین گوشت برای کشور در مواقع بروز قحطی‌ها و خشکسالی‌ها باشد.
در دنیا سه گونه شتر به نام شترهای یک کوهانه، دوکوهانه و بی‌کوهانه وجود دارد که دوگونه آن، یعنی یک کوهانه و دوکوهانه درایران پرورش می‌یابد. مقاله حاضر به بررسی وضعیت شتر دوکوهانه در ایران می‌پردازد.
تاریخچه شترهای دوکوهان در ایران
دانشمندان معتقدند که برخلاف شتر یک کوهانه که درجنوب عربستان اهلی شده است شتر دوکوهانه توسط عشایر کوچ نشین آسیای مرکزی، مغولستان و شمال چین اهلی شده‌اند و این کوچ نشینان شتر دوکوهانه را به منظور حمل و نقل و کارهای سخت اهلی کرده‌اند بعدها بر اثر پیشرفت تمدن و به وجود آمدن روستاها و دهکده‌ها و استقرار عشایر کوچ‌رو، از شتر دوکوهانه برای شخم‌زنی و لشکرکشی و استفاده از پشم و گوشت و پوست نیز استفاده شده است.
تاریخچه پرورش شتر دوکوهانه در چین به قرن‌ها قبل از میلاد باز می‌گردد و سلسله‌های مختلف پادشاهی چین از این حیوان برای مقاصد گوناگون استفاده می‌کرده‌اند.
تاریخچه حضور شتر دوکوهانه درایران روشن نیست، هرچند که درکتاب اوستا کتاب مقدس زرتشتیان که بین سالهای 530 تا 570 پیش از میلاد نوشته شده است اشاره‌ای فراوان به شتر شده است اما مشخص نیست که منظور از شتر کدام گونه آن است. برخی معتقدند که منظور از شتر در اوستا شتر دوکوهانه بوده است و شتر یک کوهانه سال‌ها بعد و همزمان با فتوحات ایرانیان در بین‌النهرین، فلسطین و مصر به ایران وارد شده است. این فرضیه مبتنی بر نقش‌هایی است که بر روی دیوارهای تخت جمشید، که در فاصله زمانی بین قرن 6 یا 7 پیش از میلاد ساخته شده می‌باشد ( تصویر شماره 1)
تصویر شماره 1: عربی را در حال هدایت یک نفر شتر یک کوهانه به منظور پرداخت خراج به شاهنشاه ایران نشان می‌دهد (تخت جمشید)
تصویر شماره 2: شتر دوکوهانه برای پرداخت خراج (تخت جمشید)
در تصویر شماره 1 نشان داده شده است که شتر یک کوهانه بعنوان خراج آورده شده و در تصویرشماره 2 یک هیأت نمایندگی را می‌بینیم که در حال آوردن شتر دوکوهانه می‌باشند روشن است که شتر دوکوهانه در این زمان، یعنی 500 سال قبل از میلاد، در غرب آسیای مرکزی پراکنده بوده است. اما استفاده از آن با افزایش تعداد شتر یک کوهانه رو به کاهش گذارده است در جاده ابریشم که نقش بسیار مهمی را در تجارت دنیای قدیم بازی می‌کرد، از شتر دوکوهانه جهت حمل و نقل ابریشم و سایر محصولات تجاری استفاده می‌شد.
استفاده وسیع از شتر یک کوهانه برای مقاصد عمومی، بارکشی ومیزان تولید سریع گوشت و شیر منجر به عقب نشینی تدریجی شتر دوکوهانه به طرف مناطق شمالی وکشورهائی نظیر قزاقستان ازبکستان مغولستان وغیره گردید جایی که شرایط آب و هوایی و دیگر شرایط اقلیمی برای شتر یک کوهانه بسیار دشوار بوده و ناچار بوده‌اند که از شتر دوکوهانه استفاده کنند. زیرا شترهای دوکوهانه دارای سم‌های مقاومی برای راه رفتن در زمین‌های سنگلاخی بوده‌اند و همچنین به علت پشم وکرک زیادی که در بدن داشته‌اند در هوای سرد و باد و طوفان‌هایی که معمولاً در مناطق سرد و خشک مغولستان و دامنه کوه‌های هیمالیا وجود داشته حفاظت می‌شده‌اند و بنابر این احتمال می‌رود نسل شترهای دوکوهانه موجود درایران از نسل شترهای ترددی فوق باشد. تعداد فعلی شترهای دوکوهانه در جهان حدود 2 میلیون نفر می‌باشند که در کشورهای چین، مغولستان و افغانستان و آسیای مرکزی و به میزان کمتر در ایران و ترکیه و آذربایجان پراکنده‌اند.
تعداد شترهای دوکوهانه در ایران کمتر از یکصد نفر برآورد گردیده است که در مناطق شمال غربی و شرق کشور (استان اردبیل و گلستان) زیست می‌کنند که به علت عدم حمایت در تأمین آب و نهاده‌های دامی (علوفه و... ) و اعتبارات بانکی شترداران در حال انقراض جدی می‌باشند.
خصوصیات نژادهای شتر دوکوهانه
شترهای دوکوهانه دارای استخوان‌های بزرگ و قوی، پاهای نسبتاً کوتاه، کوهان گرد، لب‌های بزرگ، پوشش پشمی ضخیم، کف پاهای بزرگ و مسطح می‌باشند. میانگین محصول پشم وکرک آنها سالیانه پنج کیلوگرم و در حیوانات نر بالغ، بیش از هشت کیلوگرم و در نرهای اخته شده به ده کیلوگرم می‌رسد. رنگ شترهای دوکوهانه، اغلب قهوه‌ای تیره بوده و وزن زنده آنها به 750 تا 850 کیلوگرم می‌رسد که درنتیجه وزن لاشه آنها 375 تا 425 کیلوگرم می‌باشد. دوره شیردهی آنها 160 روز بوده و در یک دوره شیردهی 700 تا 800 لیتر شیر تولید می‌کنند که از این مقدار 300 لیتر برای مصرف انسان و بقیه به خوراک دیلاق‌ها می‌رسد.
بیشتر بدانیم: پانزده مزیت و خواص فوق‌العاده شیر شتر
شیر آنها از لحاظ ویتامین C خیلی غنی بوده و می‌توان از آن به راحتی فرآورده‌های لبنی تهیه نمود که این امر در شترهای یک کوهانه نیاز به افزودن بعضی مواد از جمله کلرید کلسیم دارد. بلوغ آنها در چهارسالگی بوده و جفتگیری آنها فصلی می‌باشند. دوره آبستنی آنها 13 ماه طول می‌کشد. به ازای هر 16 تا 25 نفر شتر ماده دوکوهانه، یک نفر شتر نر دوکوهانه بسته به توان شتر نر و تغذیه آن جهت جفتگیری نیاز می‌باشد. میانگین وزن دیلاق‌های آنها در بدو تولد به 35 کیلوگرم می‌رسد. هر نفر شتر دوکوهانه روزانه در حدود 14 کیلوگرم ماده خشک مصرف می‌کند. شتر ماده دوکوهانه روزانه در فصل تابستان 35 تا 40 لیتر و در فصل زمستان 20 تا 25 لیتر و شتر نر دوکوهانه در فصل تابستان 40 تا 55 لیتر و در فصل زمستان 20 تا 35 لیتر آب می‌آشامد.
شتر دوکوهانه باتوجه به ساختمان بدنی خاص خود به شرایط آب و هوای سرد خشک تطابق یافته است و قادر است در راه‌های کوهستانی و پربرف رفت و آمد نماید. شتر دوکوهانه می‌تواند در تابستان تا درجه حرارت 30 درجه سانتی‌گراد و در زمستان تا درجه حرارت 30ـ درجه سانتی‌گراد را به خوبی تحمل نماید. متوسط باری را که شتر دوکوهانه می‌تواند حمل نماید 100 تا 150 کیلوگرم می‌باشد که این موضوع مستقیماً با وضع جسمانی و مسافتی را که باید طی نماید بستگی دارد و در مسافت‌های کوتاه (15ـ5 کیلومتر) می‌توان مقدار بار را تا 250 و حتی 300 کیلوگرم افزایش داد.
Konrashov (1958) اندازه‌های متوسط بدن شتر دوکوهانه در چین را بدین شرح گزارش نموده است :
ارتفاع شتر تا بین دوکوهان در شتر در شتر ماده 180 سانتی‌متر و در شتر نر 185 سانتی‌متر و طول بدن در شتر ماده 163 سانتی‌متر و در شتر نر 168 سانتی‌متر می‌باشد.
بلندی شترهای دوکوهانه مغولستان بین 180 تا 200 سانتی‌متر و وزن متوسط زنده آنها 460 کیلوگرم است. قطر کوهان‌ها بین 35 تا 40 سانتی‌متر است که درشترهای فربه دوکوهان مجموعاً بیش از 100 کیلوگرم چربی دارند. شترهای مغولستان سری کوچک، سینه‌ای پهن و پاهایی تقریباً مستقیم دارند.
بعضی از عشایر ایران شترهای دوکوهانه نر را با شترهای ماده یک کوهانه تلاقی می‌دهند که شترهای دورگ حاصله در نسل اول یک کوهانه بوده و کوهان آن کشیده‌تر از کوهان شترهای یک کوهانه می‌باشد و در مجموع خوش اندام و دارای سرکوچک، گردن کلفت و کشیده، دم کوتاه، پشم بلند و مجعد روی پیشانی، پس سر و زیر چانه بوده و یکی از خصوصیات مشخص آنها در نسل اول این است که همیشه سنگین‌تر از پدر و مادر خود بوده و وزن آنها به نهصد تا نهصد و پنجاه کیلوگرم می‌رسد و دارای ظرفیت انجام کارهای سخت‌تری نسبت به شتر دوکوهانه می‌باشد.
عشایر کشورمان از این دورگ‌ها جهت حمل بار بیشتر وعبور از مناطق صعب‌العبور که شتر دوکوهانه قادر به رفتن از آنجا نمی‌باشد استفاده می‌کنند. البته این تلاقی بین اولاد نسل اول به بعد به لحاظ ضعیف و غیرطبیعی بودن و مرگ ومیر زیاد نتاج آنها توصیه نمی‌شود.
به نظر می‌رسد که در شرایط فعلی به علت قلت جمعیت آنها، وجود همخونی باعث خواهد گردید که انقراض نسل این نوع شتر شدیدتر گردد که راه ازبین بردن آن وارد نمودن خون جدید در گله می‌باشد. بنابه تجربه شترداران یکی از راه‌های تکثیر شترهای دوکوهانه در کشور وارد نمودن خون جدید در گله، انجام تلاقی تدریجی بین دورگ‌های حاصله از تلاقی شتر نر دوکوهانه با ماده یک کوهانه وشتر ماده یک کوهانه با شتر نر دو کوهانه در طی سه نسل می‌باشد که نتایج حاصله در تلاقی تدریجی در نسل سوم (F3)، شتر دوکوهانه با درجه خلوص خونی 94درصد می‌باشد.
به هرحال باتوجه به از بین رفتن نقش تدریجی شتر در حمل بار عشایر که وسایل نقلیه موتوری جایگزین آن می‌گردد باید به دنبال نقش دیگری برای حیوان گشت که باتوجه به استعداد خوب تولید گوشت در این نوع شترها و شترهای دو رگ، می‌توان به تدریج شترداران فعلی آن مناطق را به سمت تکثیر و پرورش و نگهداری گله‌های مادری شتر دوکوهانه و یا گله مخلوط دوکوهانه و یک کوهانه و همچنین نگهداری توأم چند نفر شتر دوکوهانه همراه با گله‌های گوسفندی با رعایت ظرفیت مراتع سوق داد که باتوجه به وجود مراتع مختص چرای حیوان در مناطق و زیست این دام همچنین باتوجه به نقش مثبت این دام در خوردن علوفه‌های خاردار و دارای تیغ که فرصت مناسب جهت تکثیر گیاهان خوش خوراک به مراتع می‌دهد.
باتوجه به سیاست‌های کلان دولت درامر خودکفائی گوشت و افزایش استقبال تدریجی مردم از مصرف گوشت شتر و همچنین ضرورت حفظ ذخایر ژنتیکی، جا دارد که دولت با خدمات رسانی بیشتر به شترداران از قبیل: تأمین آب شرب بهداشتی گله‌های شتر، تأمین علوفه مورد نیاز در مواقع خشکسالی، وام بانکی مورد نیاز شتر داران و واگذاری مراتع به شترداران و ایجاد ایستگاه حفاظت ژنتیکی شتر دوکوهانه و تکثیر و پرورش آن در زیستگاه‌ها وسایر اقدامات مشابه، این دام را از خطر انقراض نجات دهد.
منبع: vet.mihanblog