به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور و آبزیان»؛ از اوایل دهه ۱۹۶۰ میلادی مطالعه و پژوهش بر روی گروهی از مواد مغذی آغاز شد که در مدت زمان کوتاهی علم تغذیه را متحول ساخت.
تاریخچه نسبتا کوتاه پژوهش بر روی عناصر کمیاب (Trace mineral) با کشف نقش‌های متنوع فیزیولوژیک این عناصر درهای جدیدی را بروی دانشمندان گشود و تغذیه صنعتی دام و طیور را وارد مرحله جدیدی کرد.
در این نوشتار نگاهی اجمالی به یکی از شگفت‌انگیزترین و مفیدترین عناصر کمیاب یعنی سلنیوم خواهیم داشت و به برخی از مهمترین کارکردهای شناخته شده آن در تغذیه دام و طیور خواهیم پرداخت.
سلنیوم به‌عنوان یک ماده مغذی ضروری و به‌دلیل فقر آن در خاک اکثر مناطق و نیز به‌دلیل کمبود آن در جیره‌های معمول غذایی، به‌عنوان یک مکمل به جیره طیور و دام‌های صنعتی افزوده می‌شود.
دستیابی به مقادیر کافی سلنیوم در جیره با توجه به نقش‌های متعددی که این عنصر در فرایندهای حیاتی ایفا می‌کند، از اهمیت زیادی برخوردار است.
سلنیوم در حدود ۱۸۵ سال پیش و توسط یک شیمیست سوئدی به نام برسلیوس (Bercelius) کشف شد و تا سال ۱۹۵۷ میلادی به‌عنوان ماده‌ای سمی شناخته می‌شد.
گرچه از اواسط دهه هفتاد میلادی پژوهش‌هایی درخصوص افزودن آن به جیره دام و طیور در سراسر دنیا آغاز شد، اما در ده سال اخیر به شکل فزاینده‌ای مورد توجه متخصصین تغذیه قرار داشته است.
آنتی اکسیدان - آنتی استرس
نقش سلنیوم به‌عنوان جز اصلی سلنوپروتئین‌ها در اعمال فیزیولوژیک متعدد به اثبات رسیده است. سلنوپروتئین‌ها خانواده آنزیمی بزرگی با بیش از ۲۰ عضو هستند که به‌طور اختصاصی به بافت‌های ویژه گرایش داشته و تنها با حضور سلنیوم فعال می‌شوند.
یکی از شناخته‌شده‌ترین اعضای این خانواده آنزیم «گلوتاتیون پراکسیداز» است. این آنزیم به‌عنوان نخستین سد علیه اکسیداسیون عمل می‌کند.
برای اینکه درک صحیحی از عمل آنتی‌اکسیدان‌ها در بدن داشته باشیم، باید بدانیم که عمل آنتی‌اکسیدانی به‌واقع یک کار تیمی است و هریک از اعضای «تیم» نقش مخصوص خود را در مقابله با رادیکال‌های آزاد ایفا می‌کنند و با مکانیسم مخصوص به خود مانع از تخریب و آسیب‌های سلولی می‌شوند.
سلنیوم عمدتا در خارج از سلول و در غالب مولکول گلوتاتیون پراکسیداز نقش آنتی‌اکسیدانی خود را ایفا می‌کند. در حالی‌که مثلا ویتامین E (به‌دلیل انحلال در چربی و توانایی عبور از غشای سلولی) عموما در داخل سلول عمل می‌کند.
فقدان مواد آنتی‌اکسیدان آسیب‌هایی ازقبیل تخریب اسید‌های چرب غیر اشباع دیواره سلول، تخریب ساختار DNA، ازبین رفتن غشای لیزوزوم و... را به دنبال خواهد داشت.
عمل هریک از آنتی‌اکسیدان‌ها به‌نوعی وابسته به دیگری است. مثلا ویتامین C کمک می‌کند تا ویتامین E از فرم اکسیده دوباره به شکل فعال خود درآید و گلوتاتیون همین کار را برای ویتامین C انجام می‌دهد.
باتوجه به مجموعه اتفاقاتی که در شرایط وقوع «استرس» رخ می‌دهد: یعنی افزایش فاجعه‌بار رادیکال‌های آزاد، می‌توان ترکیبی از ویتامین‌های E ،C و سلنیوم را یک آنتی‌استرس بسیار کارآمد دانست.
افزایش رادیکال‌های آزاد در زمان وقوع استرس به‌حدی است که بدن بدون کمک و بدون افزودن ترکیبات آنتی‌استرس قادر به مقابله موثر با شرایط بحرانی ایجاد شده نخواهد بود.
بهبود پاسخ ایمنی
سلنیوم ازطریق تحریک تولید و فعال‌سازی گروهی از سلول‌های دخیل در فرایندهای ایمونولوژیک (نظیر ماکروفاژ، لنفوسیت‌ها و پلاسماسل‌ها) باعث بهبود پاسخ ایمنی می‌شود. که درمورد جوجه‌های تازه تفریخ شده و نوزاد حیوانات اهمیت بسیار زیادی پیدا می‌کند.
بهبود باروری و عملکرد تولیدمثلی
سلنیوم باعث بهبود پارامترهای تولیدمثلی در هر دو جنس می‌گردد. در حیوانات نر سلنیوم باعث افزایش حجم مایع منی، افزایش غلظت اسپرماتوزوا و افزایش فعالیت و تحرک آن می‌شود.
همچنین کمبود آن در زمان شکل‌گیری اندام‌های جنسی در سن بلوغ عملکرد نامطلوب تولیدمثلی را به‌همراه خواهد داشت.
در پرنده ماده سلنیوم باعث افزایش تولید تخم‌مرغ، افزایش میزان هچ، افزایش وزن تخم‌مرغ و افزایش بقای اسپرم در دستگاه تناسلی ماده می‌شود.
از دیگر نقش‌های شناخته شده سلنیوم به‌ویژه در طیور صنعتی می‌توان به بهبود و تسریع پردر آوری، بهبود کیفیت گوشت سینه، بهبود عملکرد سیستم قلبی- عروقی و کاهش موارد ابتلا به آسیت اشاره کرد.
سلنیوم ارگانیک، سلنیوم غیر ارگانیک
سلنیوم به دو فرم ارگانیک و معدنی وجود دارد. تفاوت اساسی این دو شکل سلنیوم به متابولیسم و میزان جذب آنها مربوط می‌شود.
فرم معدنی سلنیوم به‌صورت غیرفعال و به‌عنوان یک مینرال از روده جذب شده و بخش بزرگی از آن از طریق ادرار و مدفوع از بدن دفع می‌شود. امکان ذخیره شدن در بافت‌ها را نداشته و مقادیر زیاد آن سمی است.
در مقابل فرم ارگانیک سلنیوم (برای مثال سلنو متیونین) به‌صورت فعال و به‌عنوان آمینو اسید جذب می‌شود. بخشی از آن که صرف تولید سلنوپروتئین نمی‌شود صرف تولید سایر پروتئین‌ها شده و یا در بافت‌ها (عضلات و تخم‌مرغ) ذخیره می‌گردد.
ذخیره بافتی سلنیوم برای بروز پاسخ آنتی‌اکسیدانی مناسب در مواجهه با شرایط استرس که نیاز به سلنیوم افزایش می‌یابد، انتقال مادری به جنین (Maternal transfer) و... حائز اهمیت می‌باشد.
مصرف مقادیر بالای سلنیوم ارگانیک ریسک مسمومیت را به همراه ندارد.
شکل شماتیک از عملکرد آنتی‌اکسیدانی آنزیم گلوتاتیون پراکسیداز و ویتامین E
گردآوری و ترجمه: دکتر میثم امانی شامکانی