به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور و آبزیان»؛ اولین اقدام در جهت تکثیر مصنوعی ماهی سفید در سال ۱۳۱۸ هجری شمسی صورت گرفت و تا سال ۱۳۴۲ هجری شمسی حدود ۲۸۹ میلیون بچه ماهی سفید پس از تکثیر درون رودخانه‌های سیاه‌درویشان، شفارود و شلمان رود رهاسازی شدند. از سال ۱۳۴۳ ه.ش نیز مراکز کوچک پرورش ماهی در جوار رودخانه‌های حویق و سفیدرود احداث شدند که به تکثیر و آزادسازی منطقه‌ای ماهی سفید اقدام می‌نمودند.
تأسیس مجتمع تکثیر و پرورش شهید بهشتی و مرکز تکثیر و پرورش سیاهکل تا سال ۱۳۴۳ ه.ش با همکاری کارشناسان روسی از دیگر اقدامات مهمی بوده‌اند که براساس نظریه‌ای بقرار: وزن ماهیان برای رهاسازی ۱.۳ گرم، بازگشت شیلاتی ۲درصد، وزن متوسط ماهیان قابل صید و عرضه به بازار ۱.۷ کیلوگرم و لزوم آزادسازی سالانه ۲۱ میلیون بچه ماهی برای استحصال ۷۰۰ تن ماهی سفید پایه‌ریزی شدند.
در سال‌های اخیر اقدام به تولید بچه ماهی سفید به میزان سالانه ۱۴۰میلیون قطعه در مراکز شهید رجایی ساری و شهید انصاری رشت می‌گردد که با ۹درصد بازگشت شیلاتی به صید حدود ۱۲هزار تن ماهی سفید در سال امید می‌رود.
● صید و انتقال مولدین ماهی سفید
گروه‌های صید و تکثیر قبل از شروع مهاجرت ماهی سفید در مناطق مناسب رودخانه‌ها مستقر می‌گردند و با ایجاد "شیل" یا "کلهام" به سد مسیر مهاجرت آنان اقدام می‌کنند و به روش "پره‌کشی" به صید ماهیان مولد مهاجر و جمع‌آوری آنها می‌پردازند تا با تانکرهای مجهز با دستگاه اکسیژن‌دهی به مراکز تکثیر انتقال یابند. شروع مهاجرت ماهیان سفید همبستگی زیادی با دمای آب رودخانه‌ها دارد.
در گذشته از این مولدین در محل رودخانه تخم‌گیری می‌شد و تخمک‌های لقاح یافته را به مراکز تکثیر و پرورش انتقال می‌دادند اما امروزه مولدین را بلافاصله به مراکز تکثیر و پرورش منتقل می‌کنند. حد مجاز نگهداری مولدین در تانکرهای مخصوص ۳۰ -۲۵ کیلوگرم به ازای هر مترمکعب آب می‌باشد. آب و ماهیان تانکرها را در محل مراکز پرورش به آرامی تخلیه و سپس ماهیان را به تفکیک جنسیت به مخازن آرامش انتقال می‌دهند.
● تخم‌گیری و لقاح ماهی سفید
هورمون‌های محرک تخم‌ریزی پس از محاسبه به صورت تزریق منفرد (mono-infection) در پایه باله سینه‌ای و یا سایر بخش‌های عضلانی ماهی سفید تزریق می‌شود. میزان و نوع هورمون‌های مصرفی با یکدیگر تفاوت دارند چنانکه عصاره غده هیپوفیز به میزان ۳ -۱ میلی‌گرم به ازاء هر کیلوگرم وزن ماهی مولد و همچنین هورمون "GnRh" به میزان ۵ -۲ میلی‌گرم به ازاء هر کیلوگرم وزن ماهی مولد مصرف می‌گردند.
ماهیان نر معمولاً نیازی به تزریق هورمون ندارند ولیکن درصورت کمبود مولدین نر به آنان نیز به میزان نصف دز مولدین ماده تزریق می‌شود. بیش از ۹۰درصد مولدین پس از طی ۴۸۰ -۴۶۰ درجه ساعت آماده عملیات تخم‌گیری می‌شوند. برای این کار ابتدا ماهیان ماده را بر روی میز تخم‌گیری قرار می‌دهند و بدن آنها را با پارچه تمیز یا حوله خشک می‌کنند این عملیات نیاز به دو نفر شخص ورزیده نیازمند است چون تکثیر ماهی سفید باید در شرائط کاملا خشک صورت گیرد به این ترتیب که پنجه دست روی سر و انگشت شست بین دو باله سینه‌ای در ناحیه سینه قرار گیرد، چون ممکن است بر اثر فشار وارده به محل تخمدان، تخمک از سوراخ تناسلی خارج شود، با انگشت شست دست دیگر محل خروجی تخم گرفته می‌شود. سپس با فشار دو انگشت بطوری که از ناحیه شکمی به سمت منفذ خروجی تخم (آنال) باعث تخلیه محتویات تخمدان به داخل لگنچه یا تشتک پلاستیکی می‌گردند.
این عمل برای استخراج اسپرم از ماهیان نر نیز به صورت مجزا تکرار می‌گردد لازم به ذکر است هر تخمک دارای یک سوراخ به اسم میکروپیل است که تنها اجازه ورود یک اسپرم را به داخل هسته تخمک می‌دهد و پس از وارد شدن اسپرم این سوراخ بسته می‌شود. پس از تخم‌گیری و استخراج اسپرم به ازاء هر کیلوگرم تخم به میزان یک سی‌سی اسپرم اضافه می‌شود و آنها را به آرامی به مدت ۲ -۱ دقیقه مخلوط می‌سازند و عمل افزایش آب برای تسهیل اختلاط به آرامی انجام می‌شود.
شستشوی تخمها با آب معمولی و به کمک پر برای از بین بردن چسبندگی آنها بلافاصله بعد از پایان لقاح اجرا می‌گردد میزان چسبندگی تخمها بسیار شدید است بنابراین تا رفع کامل چسبندگی به مدت ۱ - ۰.۵ ساعت شستشوی تخم‌های لقاح یافته با آب معمولی ادامه می‌یابد در حین شستشو بر روی سطح آب تشتک کف بسته می‌شود و این کف‌ها باید خارج شود و این عمل آنقدر ادامه می‌یابد که دیگر تخمها کف نکنند برای اطمینان از انجام کار حاصله دست‌های خودمان را با آب داخل تشتک هم دما می‌کنیم این عمل به این منظور صورت می‌گیرد تا شک حرارتی به تخمها وارد نشد و خراب نگردند و پس از هم‌دماسازی دست خود را در تشتک فرو برده و اگر تخمها به دستمان نچسبیدند کار ما آماده شده و می‌توان به مرحله بعد انتقال داد بعد از این مرحله تخمها به داخل انکوباتورهای مدل سس گرین انتقال داده می‌شوند سس گرین جعبه‌های چوبی سر بازی هستن که زیر این چهارچوب دارای توری چشم‌ریز است آب از کف جعبه سس گرین عبور کرده و تخمها را به گردش در می‌آورد تا از جمع شدن تخمها روی یکدیگر جلوگیری شود که در واقع نیاز تخم به اکسیژن را تامین می‌کند.
در هر انکوباتور می‌توان تا سقف ۲ کیلوگرم تخم ریخت به خاطر اینکه جریان آب به تخمها آسیب نرساند از پیش قراول استفاده می‌کنند انکوباتور سس گرین به دلایل متعد نمی‌تواد مکان خوبی برای باز شدن تخمها باشد در گذشته به تجربه ثابت شده که در بهترین شرایط درصد تلفات بوجود آمده در این انوکوباتور رقم بالایی بوده و تا ۴۰درصد تلفات داده می‌شود به همین علت پس از گذشت زمان و انجام تقسیمات سلولی و جنینی درست زمانی که دو لکه چشمی در تخمها ظاهر شد آنها را به انکوباتورهایی به اسم ویس (زوک) که در کارگاه موجود است انتقال می‌دهند اگر عملیات تکثیر در روخانه انجام شده باشد باید تخمها را در پارچه تنظیفی و درون جعبه‌های یونولیتی قرار داد و همواره به تخمها در طول مسیر آب اضافه کرد تا به کارگاه تکثیر و به درون ویس ریخته شود ویس بطری ۷و یا ۸ لیتری می‌باشد که هر ۲۰ عدد از آن بر روی پایه فلزی قرار دارد و بهترین انکوباتور برای رشد ماهی سفید می‌باشد.
این بطری از ته بریده شده و آب بوسیله شلنگی از دهانه آن وارد شده و از ته بطری خارج می‌شود و سیتم آب طوری طراحی شده که تخمها همواره در چرخش هستن و اضافه آب از ته بطری خارج می‌شود میزان آب ورودی به داخل ویس از نکات بسیار حائظ اهمیتی است که باید در آن دقت نمود زیرا ممکن است تخمها از ویس سرازیز شده و خارج شوند میزان تخمی که می‌توان در این انکوباسون ریخت ۵۰۰ تا ۷۰۰ گرم می‌باشد.
مدت زمان تبدیل شدن تخمها به لارو رابطه مستقیم با درجه حرارت آب دارد و در صورتی‌که درجه حرات آب ۱۷ درجه سانتی‌گراد باشد زمان انکوباسیون بین ۸ الی ۱۰ روز به طول می‌انجامد هر چقدر درجه حرارت آب بیشتر شود تخمها زودتر تبدیل به لارو می‌شوند و هر چقدر دما پایین‌تر بیاید این دوره طولانی‌تر می‌شود و تا ۲۰ روز هم مشاهده گردیده بعد از باز شدن تخمها لاروها ابتدا شنای افقی پیدا می‌کنند و سپس در یک مرحله دیگر به کف ویس سقوط می‌کنند و کم‌کم قدرت شنا کردن افقی را پیدا می‌کنند و در مرحله پیشرفته‌تر می‌توانند شنای عمودی کنند در این مرحله ویس دیگر قادر به جوابگویی نگهداری لاروها نیست چون ممکن است از ویس خارج شوند و اگر در انتهای ویس توری هم بزنیم لاروا به توری‌ها چسبیده و گیر می‌کنند و تلف می‌شوند.
در این مرحله باید لاروها را به انکوباتورهای بزرگتری که شبیه ویس هستند با نام انکوباتور زوک که از جنس فایبرگلاس بوده که حجمی معادل ۲۰۰ لیتر آب رادر خود جای می‌دهد که مخصوص پرورش لارو تا حد تغذیه فعال است انتقال می‌دهند سیستم کار زوک نیز همانند ویس است اما با کمی تغییرات و دوخت توری‌های مرتفع در خروجی آب تا از خارج شدن لارو جلوگیری شود این انکوباتور‌ها بر روی پایه‌های فلزی نصب هستن از پایین وارد شده و سر خارج می‌شود و مواد مضر بخصوص آمونیاک که برای لارو کشنده هست را خارج می‌کند و آب غنی شده از اکسیژن و تازه را در اختیار لارو قرار می‌دهد لاروها پس از بیرون آمدن از تخمها تا چند روز می‌توانند از کیسه زرده خود تغذیه کنند در واقع ما لاروها را به مدت ۵ روز در زوک نگهداری می‌کنیم و از روز سوم لاروها را مورد تغذیه قرار می‌دهیم زمانی که جذب این کیسه به دو سوم رسید دیگر لاروها آماده انتقال به استخر‌های خاکی می‌باشند با حجم غذایی بیشتر و کیفتی بهتر. پس از پرورش لاروها و رسیدن آنها به ۱.۲ -۱ گرمی نسبت به انتقالشان بوسیله تانکرهای مخصوص به رودخانه سفیدرود و سایر رودخانه‌های گیلان اقدام می‌شود.
نویسنده: ابراهیم حسینی