به گزارش «سرویس اطلاعات دارویی» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور، آبزیان و حیوانات خانگی»؛ به طور خلاصه آمونیاک را می‌‌توان اصلی‌ترین ماده زائد محلول ایجاد شده توسط ماهی‌ها و بی‌مهرگان دانست. آمونیاک توسط ماهی‌ها از طریق ادرار و همچنین آبشش‌ها دفع می‌‌گردد. یکی دیگر از راه‌های ایجاد این ماده در مخزن، تجزیه و فساد غذاهای اضافی باقی‌مانده و مواد گیاهی موجود در آکواریوم است.
به سه شیوه میزان آمونیاک آب را محاسبه می‌‌کنند:
۱) آمونیاک کل و هنگامی‌‌که آمونیاک در آب حل شود به دو شکل قابل تصور است
۲) آمونیاک یونیزه که معمولا غیرسمی محسوب می‌‌شود مگر در غلظت‌های بسیار بالا
۳) آمونیاک غیر یونیزه که خطرناک‌ترین شکل آمونیاک است و می‌‌تواند به سادگی به جریان خون، مغز، اندام‌ها و بافت‌ها نفوذ کند و صدمات جبران‌ناپذیر و مرگ‌آوری را به بار بیاورد.
در دما و pH بالا مقدار بیشتری از آمونیاک به صورت غیر یونیزه (یعنی شکل سمی) تبدیل می‌‌شود. در آبزی‌دان‌هایی که آب آنها کهنه است به علت وجود باکتری‌های نیتروزوموناس که در بستر و برخی سیستم‌های پالایش آب (فیلتر‌ها) وجود دارند، آمونیاک به ماده‌ای کمتر سمی یعنی نیتریت تبدیل می‌‌شود. اما در مخازنی که به تازگی راهاندازی شده‌اند به علت عدم وجود چنین باکتری‌هایی معمولا غلظت آمونیاک آنقدر بالا می‌‌رود که باعث مرگ ماهیان خواهد شد که به آن نشانگان یا سندرم مخزن جدید گفته می‌‌شود و نظریه‌های "چرخه بدون ماهی” که مطرح می‌‌شود جهت جلوگیری از همین رخداد است.
اما بسیار پیش می‌‌آید که در آکواریوم‌های با آب کهنه و مخازنی که مدت قابل توجهی از برپایی آنها می‌‌گذرد، مسمومیت ماهیان با مواد نیتروژن‌دار بروز می‌‌کند. علت اصلی این امر را می‌‌توان در غذادهی بی‌رویه و باقی ماندن جسد ماهیان و سایر آبزیان مرده در آکواریوم و تجزیه آنها دانست.
یک علت دیگر برای مسمومیت ماهی‌ها در اثر مواد ازت‌دار، افزایش ناگهانی تعداد ماهیان مخزن یا Overstocking است به عنوان مثال اگر تعداد ماهیان خود را از یک ماهی به دو ماهی افزایش دهید، دست کم میزان تولید آمونیاک در مخزن را دو برابر کرده‌اید و چون تکثیر و تاثیر باکتری‌ها بر آمونیاک زمان‌بر است، میزان آمونیاک سمی به طور ناگهانی در استخر افزایش می‌‌یابد.
اضافه نمودن داروها و آنتی‌بیوتیک‌ها نیز می‌‌تواند با نابودکردن باکتری‌ها از تبدیل آمونیاک به نیتریت جلوگیری کند. معمولا میزان پیشنهادی آمونیاک برای بیشتر ماهی‌ها ۰/۰۲ میلیگرم در لیتر يا PPM است.
هر چند که نیتریت نسبت به آمونیاک کمتر سمی است اما خود نیتریت هم بسیار خطرناک است زیرا می‌‌تواند با هموگلوبین خون ترکیب شده و باعث شود که گلبول‌های قرمز دیگر نتوانند اکسیژن حمل کنند. همین باعث کدر و قهوه‌ای شدن گلبول‌های قرمز خوش رنگ شده که این تغییر رنگ شاید بیش از همه در آبشش‌ها به چشم آید. ماهی که بدین طریق مسموم شود دارای آبشش‌های کدر بوده و به جای اینکه رنگ گلبرگ‌های آبششی آن قرمز خونی و شفاف باشد، قهوه‌ای می‌‌شود. در همین زمان است که بیشتر ماهی‌ها برای تنفس مضاعف به سطح آب آمده و سعی می‌‌کنند حباب‌ها را ببلعند. برخی ماهی‌ها هم مانند ماهی "تایگر” در حالتی سروته شنا می‌‌کنند و سپس بی‌تعادلی و مرگ در پی این مسمومیت رخ خواهد داد. میزان نیتریت بی‌خطر در آب مخزن تا حد ۰/۲ میلی گرم در لیتر پیشنهاد می‌‌شود و مقادیر بالای ۰/۵ میلیگرم در لیتر به سرعت مسموم‌کننده خواهند شد.
مسمومیت‌ها و بیماری‌ها:
درمورد مسمومیت‌های ناشی از مواد زائد ازته، می‌‌توان بسیار سخن گفت اما دو مورد از مهم‌ترین این ناخوشی‌ها عبارتند از:
۱) بیماری نکروز آبششی:
به طور ساده و خلاصه، بیماری نکروز آبششی در ماهیان تحت تاثیر افزایش pH و آمونیاک در آب است که سبب مرگ ماهیان به ویژه در شرایط متراکم می‌‌گردد. علائم این بیماری با تورم آبشش شروع و در ادامه با دفع مواد لزج از آبشش، کم‌خونی و نکروز شدن تمامی آبشش و مرگ ماهی خاتمه می‌‌یابد.
پرخونی شدید موضعی همراه با تشکیل نقاط سیاه متمایل به بنفش بر روی آبشش در مراحل آغازین این بیماری مشهود بوده که سپس با تورم و دفع مواد لزج همراه می‌‌شود. از دیگر نشانه‌های آن می‌‌توان به ظاهرشدن ناگهانی دانه‌های سیاه با لکه‌های مرمری در تمامی بدن، خونریزی از باله‌ها، افزایش تواتر تنفس، تغییر در نحوه شنا و قرار گرفتن به پهلو و نهایتا مرگ در شرایط پیشرفته بیماری نکروز آبششی، اشاره نمود.
۲) بیماری خون قهوه‌ای:
بیماری خون قهوه‌ای در زمانی که آب حاوی غلظت بالایی از نیتریت باشد، رخ خواهد داد. این ماده از طریق آبشش‌ها به جریان خون راه یافته و رنگ آن را شکلاتی می‌‌کند. هموگلوبین که اکسیژن را در خون جابه‌جا می‌‌کند با نیتریت به شکل مت هموگلوبین ترکیب می‌‌شود که در این حالت قادر به انتقال اکسیژن نمی‌‌باشد. خون قهوه‌ای نمی‌‌تواند مقادیر کافی اکسیژن را حمل کند و ماهیانی که بیماری خون قهوه‌ای دارند با وجود موجود بودن مقدار اکسیژن کافی در آب و کار کردن پمپ‌های هوا، خفه خواهند شد!
مدیریت، پیشگیری و درمان:
میزان مواد نیتروژن دار آب باید مرتبا پایش شوند. امروزه کیت‌های زیادی برای این کار در دسترس است در کنار این عمل، کنترل دما و pH آب نیز از اهمیت بسیاری برخوردار است. مدیریت غذادهی شاید اصلی‌ترین بخش پیشگیری از افزایش مواد زائد نیتروژن‌دار آب باشد. خارج کردن به موقع غذاهای خورده‌نشده و جانداران مرده مخزن، چه ماهی و چه گیاه و یا حلزون‌ها، از دیگر اقداماتی است که می‌‌توان در بخش مدیریت مواد نیتروزن‌دار مطرح نمود.
نکته دیگر شلوغ نکردن آکواریوم است. به یاد داشته باشید که آبزی‌دان باغ وحش نیست! تعویض متناوب آب بر کاهش تمامی اشکال مواد ازت‌دار تاثیر دارد و در مواقع بروز مسمومیت‌ها، بدیهی است که این تعویض در بازه‌های زمانی کوتاه‌تر و مقادیر حجمی بیشتر باید اعمال شود.
در مورد افزایش میزان نیتریت در آبزی‌دان‌های آب شیرین، گاهی پیشنهاد می‌‌شود که از نمک استفاده شود، به یاد داشته باشید که از نمک آکواریوم یا دریا باید استفاده نمود و نه نمک خوراکی، در مورد آکواریوم‌ها معمولا مقدار ۳۰ گرم (دو قاشق غذا خوری) در ۱۰ لیتر آب و در مورد حوض‌ها، ۳ کیلوگرم در ۱۰۰۰ لیتر پیشنهاد می‌‌شود.
این راهکار معمولا چندان کارساز نیست زیرا بیشتر گیاهان آبزی‌دانی و بسیاری از ماهی‌ها به ویژه کوریدوراس‌ها نسبت به نمک بسیار حساس هستند. برای درمان بیماری خون قهوه‌ای، نه تنها قطع غذادهی بسیار سودمند است بلکه استفاده از نمک نیز یکی دیگر از راهکارهاست زیرا بخش کلرید نمک با نیتریت برای جذب از طریق آبشش ماهی رقابت می‌‌کند.
در بیماری نکروز آبششی، اگر ماهیان آسیب دیده در مراحل اولیه در آب تازه و pH 7 نگهداری شوند، بهبود می‌‌یابند. استفاده از فیلترهای زیستی ( و موادی مانند سرامیک، زئولیت و... ) امروزه اجتناب ناپذیر است. فقط باید به یاد داشت که در بهترین حالت (از لحاظ دما و اکسیژن و فضا) دست کم ۱۴ روز طول می‌‌کشد تا باکتری‌های مفید گفته شده فعال شده و به‌تراکم لازم برسند و این مدت با نزول دما به ۱۰ درجه سانتی گراد به ۴ تا ۸ هفته افزایش خواهد یافت.