به گزارش «سرویس آموزشی» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور و آبزیان»؛ ضدعفونی کردن فرایند حذف ارگانیسم‌های عفونی توسط روش‌های شیمیایی یا عوامل فیزیکی است. ضدعفونی یا گندزدایی به معنی عمومی مبارزه برعلیه امراض واگیردار و عوامل مولده آنها است.
عوامل یا مواد مورد استفاده در جهت این عمل را ضدعفونی‌کننده یا Disinfectant می‌نامند.
برخلاف آنتی‌بیوتیک‌ها که در بالاترین غلظت ممکن است، فقط باکتریواستاتیک (متوقف‌کننده رشد میکروارگانیسم) باشند و بعد از چندین ساعت تماس اثر کشندگی بر باکتریها داشته باشند، ضدعفونی‌کننده‌ها عموما در مدت کمتری (در طی چند دقیقه) اثر کرده و باکتریها و حتی برخی موارد ویروس‌ها، قارچ‌ها و انگل‌ها را نیز می‌کشند.
بعلاوه ضدعفونی‌کننده‌ها معمولا برای سطوح بی‌جان استفاده می‌شوند و بسیاری از آنها در غلظت‌های مورد استفاده برای حیوانات سمی می‌باشند. ضدعفونی‌کننده‌های خاصی که برای سطوح بدن حیوانات و انسان بکار می‌روند آنتی‌سپتیک Antiseptic خوانده می‌شوند.
ویژگی‌های یک ضدعفونی‌کننده ایده‌آل
یک ضدعفونی‌کننده ایده‌ال باید دارای شرایط مهم زیر باشد:
1- ارزان و در دسترس باشد.
۲- اثر سریع داشته باشد.
3- دارای طیف اثر وسیع برروی باکتریها، ویروس‌ها، قارچ‌ها و غیره باشد.
۴- میکروارگانیسم‌های مقاوم نسبت به آن ایجاد نشود.
۵- بوسیله مواد آلی غیرفعال نگردد.
۶- حداقل سمیت را داشته باشد.
۷- اثر مخرب بر روی ساختمان و تجهیزات نداشته و از خود رنگ برجای نگذارد.
۸- برای پوست و مخاطات حیوان و انسان محرک نباشد.
۹- بدون بو و عطر زننده باشد.
۱۰- در آب (حتی آب‌های سنگین) به‌خوبی حل شده و رسوب ندهد
11- خاصیت پاک‌کنندگی داشته باشد.
۱۲- نفوذپذیری آن به درزها و شکاف‌های سطوح زیاد باشد.
۱۳- در مقابل هوا، آب، دما و غیره پایداری شیمیایی خوبی داشته باشد.
در استفاده از ضدعفونی‌کننده حتما باید ترکیب مناسب را انتخاب کرده و قبل از ضدعفونی محل را به‌طور کامل تمیز و آماده ساخت. اصولا ضدعفونی‌کننده‌ها زمانی مؤثرند که بر روی سطوح کاملا تمیز و عاری از مواد آلی بکار روند.
اثربخشی ضدعفونی‌کننده‌ها برروی عوامل عفونت‌زا
باکتریها
اغلب ضدعفونی‌کننده‌ها در شرایط مناسب می‌توانند میکروب‌ها را بکشند ولی بعضی از آنها فقط سیکل زندگی باکتریها را مختل می‌کنند (باکتریواستاتیک) یک ضدعفونی‌کننده می‌تواند تحت شرایط و غلظت خاصی باکتریوسید و یا باکتریواستاتیک باشد.
ویروس‌ها
اثربخش بودن ضدعفونی‌کننده‌ها، بستگی به ویروس‌های هدف و مقاومتشان به وضعیت محیطی و مواد شیمیایی دارد. ازنظر حساسیت به مواد ضدعفونی‌کننده، ویروس‌ها را می‌توان به دو گروه (لیپوفیلیک و هیدروفیلیک) تقسیم کرد.
ویروس‌های لیپوفیلیک دارای پوشش چربی هستند که آنها را به اغلب ضدعفونی‌کننده‌های معمول مورد استفاده در دامداری‌ها حساس می‌کند. در صورتی‌که ویروس‌های هیدروفیلیک بدون پوشش بوده و بطورکلی حساسیت کمتری به ضدعفونی کننده‌ها دارند.
بسیاری از ویروس‌ها جزو ویروس‌های هیدروفیلیک بوده و خطر باقی ماندن آنها در فارم پس از ضدعفونی وجود دارد. مؤثرترین ضدعفونی‌کننده‌ها بر روی این نوع ویروس‌ها، اسیدهای آلی، کلرامین‌ها، فرم آلدئید و گلوتار آلدئید می‌باشد.
• اثربخشی ضدعفونی‌کننده‌ها همچنین به غلظت ضدعفونی‌کننده و مدت زمان تماس با سطوح، دمای محیط و دیگر عوامل بستگی دارد.
ضدعفونی‌کننده‌های مورد استفاده در صنعت دامپروری از نظرکلی به دو دسته تقسیم می‌شوند:
الف) ضدعفونی کننده‌های فیزیکی
عوامل فیزیکی متعددی بصورت طبیعی یا مصنوعی می‌توانند در دامداری بعنوان ضدعفونی‌کننده عمل نمایند. ازجمله نور، گرما، سرما و خشکی است که مهمترین این عوامل نور خورشید می‌باشد.
خاصیت ضدعفونی نور خورشید بواسطه داشتن اشعه ماوراء بنفش است. این اشعه از شیشه معمولی قابل عبور نبوده و اثر آن در هوای مه و دود آلود و همچنین در صبح زود و یا غروب خیلی کم خواهد بود.
باید توجه داشت که خاصیت ازبین بردن میکروب‌ها بوسیله نور، سطحی می‌باشد تاثیر ضدعفونی نور به‌کندی صورت می‌پذیرد و از این‌رو برای کنترل بیماری‌ها باید از مواد ضدعفونی‌کننده قوی استفاده نمود.
بهرحال عواملی که در تاثیر ضدعفونی‌کنندگی نور خورشید موثرند عبارتند از:
شدت و مدت تابش، موقعیت جغرافیائی، تغییرات فصلی، پوشش ابر، نوع باکتری‌های موجود در مزرعه، ترکیبات و حضور عناصر مغذی در محیط که موجب حمایت از رشد و تکثیر میکروارگانیسم‌های مختلف می‌گردند.
ب) ضدعفونی‌کننده‌های شیمیایی
مواد شیمیایی که بعنوان ضدعفونی‌کننده در صنعت دامپروری بکار می‌رود ازنظر مکانیسم عمل و نوع ترکیب شیمیایی تقسیم‌بندی‌های مختلفی دارند، در اینجا سعی شده است که مهمترین و کاربردی‌ترین انواع ضدعفونی‌کننده‌های رایج مورد بحث و توجه قرار گیرد.
• فنل یا کربولیک اسید Carbolicacid
از مشتقات زغال سنگ قیراندود می‌باشد که بیش از صد سال پیش کشف شده و اولین ماده ضدعفونی است که بعنوان آنتی‌سپتیک در سال ۱۸۶۷ توسط لیستر مورد استفاده قرار گرفت.
ترکیبات فنل در دمای اتاق بدون رنگ با بوی بسیار مشخص می‌باشد. فنل به میزان کم در آب حل می‌شود و در حضور آب شیری رنگ می‌شود. در حلال‌های صابونی بصورت امولسینه عرضه می‌شود.
فنل با غلظت بالا یک سم پروتوپلاسمیک است که در سلول نفوذ کرده و دیواره آن را گسسته پروتئین‌های آن را رسوب می‌دهد و با غلظت کمتر فقط سیستم آنزیمی سلول را مختل می‌کند.
فنل برروی باکتریها (گرم مثبت و گرم منفی) و قارچ‌ها اثر کشنده دارد اما برروی اسپورها و ویروس‌ها بسیار ضعیف اثر می‌کند. تغییر رقت محلول‌های فنل در میزان اثر آنها تأثیر بسیار زیادی دارد همچنین بوسیله مواد آلی سریعا غیرفعال می‌شود.
ازطرفی فنل‌ها - در PH قلیایی فعال‌ترند چون محلول‌تر می‌باشند همچنین محلول‌های گرم فنل مؤثرتر هستند.
• کرزول Cresol
کرزول یا کرسیلیک اسید Crecylic acid، کرزول اسید، مایع بدون رنگ بوده که در معرض نور و هوا به صورتی زرد و نهایتا قهوه‌ای تیره تغییر رنگ می‌دهد. کرزول بوی همانند فنل دارد و تا حدود ۲٪ در آب حل گردیده و ازطرفی در آب گرم حلالیت بهتری دارد.
کروزل برروی اغلب باکتریها (گرم منفی و مثبت) بخصوص باکتری‌های اسید فست و اغلب قارچ‌ها نیز مؤثر است. برروی ویروس‌ها اثر کمتری داشته و روی اسپورهای باکتریها و قارچ‌ها مؤثر نیست. در حضور مواد آلی نسبت به سایر ضدعفونی‌کننده‌ها بهتر عمل می‌کند.
• ترکیبات ید
ید در ۳ شکل جهت ضدعفونی کردن مورد استفاده قرار می‌گیرد:
تنتورید (TINCTURE OF IODINE)
ترکیب ید و الکل است. از ۲ تا ۵ درصد ید و الکل اتانول تشکیل یافته است. در ضدعفونی زخم‌ها، و گندزدایی آب آشامیدنی مصرف می‌گردد. اما امروزه استفاده از آن به‌منظور ضدعفونی زخم‌های سطحی و کوچک توصیه نمی‌گردد، چراکه باعث شکل‌گیری جای زخم (SCAR) گردیده و زمان ترمیم و التیام را افزایش می‌دهد.
محلول ید دار لوگول (LUGOL'S IODINE) (IKI)
از پنج درصد ید، ویدید پتاسیم وآب مقطر تشکیل یافته است.
پوویدون آیوداین (POVIDONE IODINE) یا بتادین (BETADINE)
یک پدوفور است که اثرات تحریک‌کنندگی ید در آن کاهش یافته است. یدوفور (IODOPHOR) ماده‌ای است متشکل از ید و یک عامل حل‌کننده نظیر پوویدون و یا سورفکتانت که وقتی بصورت محلول است ید آزاد می‌کند.
گزینه بهتری برای ضدعفونی سطح پوست و زخم‌ها است، چراکه بر روی روند التیام اثر منفی برجای نگذاشته و با در اختیار داشتن ید فعال کافی اثری پایدارتر دارد. مزیت آنتی‌سپتیک‌های حاوی ید، طیف گسترده فعالیت ضدمیکروبی (کشتن غالب پاتوژن‌ها حتی اسپورها) می‌باشد.
ید به شکل کریستال‌های متالیک به رنگ قرمز یا قهوه‌ای روشن با بوی مشخص می‌باشد. حلالیت آن در آب کم بوده اما در الکل بخوبی حل می‌شود. ترکیبات ید با مواد معدنی، محلول‌های آلى، پاک‌کننده‌ها، مواد خیس‌کننده و دیگر حامل‌هایی مانند پلی ونیل پیرولیدون Polyvinyl Pyrolidone بنام پدوفورها در دسترس می‌باشند.
این ترکیبات نسبتا بی‌ضرر بوده، سمیت پایینی داشته و بدون بو می‌باشند و پایداری خوبی دارند و یدوفورها در محیط اسیدی PH بین ۲ تا ۴ مواد ضدعفونی‌کننده خوبی هستند ولی فعالیت آنها در محیط قلیایی و در حضور مقدار قابل توجه مواد آلی، کم می‌شود.
• کلر Chlorine
یک ترکیب ضدعفونی‌کننده مؤثر بوده که به اشکال پودر (هیپوکلریت سدیم یا کلسیم همراه با تریسدیم فسفات هیدراته) و اشکال مایع (محتوی هیپوکلریت سدیم، کلرامین‌های آلى و دی اکسید کلر) موجود است.
کلر بوی بسیار نافذی دارد. وقتی عنصر کلر یا هیپوکلریت‌ها به آب اضافه شوند اسید هیپوکلروس (Hocl) ایجاد می‌شود که اثر میکروب‌کشی دارد. کلر بر روی باکتریها (گرم مثبت و گرم منفی) و قارچ‌ها مؤثر هستند.
کلر وقتی از هیپوکلریت‌ها آزاد شود به پوشش پروتئینی اسید نوکلئیک ویروس‌ها حمله می‌کند. وقتی کلر آزاد ترکیبات کلره در حدود ppm ۲۰۰ - ۳۰۰ باشد، ضدعفونی‌کننده مناسبی می‌باشد ولی مقدار توصیه شده آن برای مرغداری و دامداری ppm ۷۰۰ - ۸۰۰ کلر قابل دسترس می‌باشد.
محلول‌های کلردار در محیط های اسیدی فعال‌تر از محیط های قلیایی هستند و در محلول‌های گرم بهتر از محلول‌های سرد عمل می‌کنند. کلر با مواد آلی ترکیب شده و ترکیبات باثباتی ایجاد می‌کند. درنتیجه میزان کلر آزاد محلول کاهش یافته و غیرفعال می‌گردد.
• سورفاکتنت‌ها Surfactants
سورفاکتنت‌ها ترکیباتی هستند که کشش سطحی را در محلول کاهش می‌دهند. این ترکیبات بطور گسترده‌ای بعنوان مواد خیس‌کننده، پاک‌کننده و امولسیون‌کننده می‌باشند.
سورفاکتنت‌ها برحسب اینکه کدام قسمت ملکول آب دوست باشد به سه گروه آنیونیک، کاتیونیک و غیریونی تقسیم می‌شوند.
ترکیبات آنیونیک عمدتا بعنوان صابون‌ها مورد استفاده می‌باشد. ترکیبات چهارتائی آمونیوم شکل اصلی سورفاکتنت‌های کاتیونیک مورد استفاده در صنعت دامپروری می‌باشند.
ترکیبات چهارتایی آمونیوم
این ترکیبات کاتیونیک (یون‌های با بار مثبت) بدون بو و شفاف بوده و عمدتا برای پوست محرک نیستند. خاصیت بوبر و تمیزکنندگی دارند و بعنوان ماده ضدعفونی‌کننده در سطح اجسام کاملا مؤثر هستند.
ترکیبات چهارتائی آمونیوم در آب بخوبی حل می‌شوند و در حضور ترکیبات سورفاکتنت آنیونیک (صابون‌ها) غیرفعال می‌شوند. به آسانی با پروتئین، چربی‌ها و برخی فسفات‌ها ترکیب می‌گردند لذا در حضور مواد آلی از اثر میکروب‌کشی آنها بشدت کاسته می‌شود.
ترکیبات چهارتایی آمونیوم بر روی باکتریها (گرم مثبت و منفی) مؤثر هستند ولی برای اثر بر باکتری‌های گرم منفی نیاز به غلظت‌های بالاتر می‌باشد، بطور بسیار محدودی بر روی برخی قارچ‌ها و ویروس‌ها تأثیر می‌گذارند ولی در مجموع می‌توان گفت که این ترکیبات توانایی ازبین بردن ویروس، قارچ و اسپور را ندارند.
با افزودن کربنات سدیم و قلیایی کردن محیط می‌توان بر قدرت اثر آنها افزود. سورفاکتنت‌های کاتیونیک به مقدار زیادی جذب دیواره سلولی باکتریها شده و کشش سطحی و نفوذپذیری غشاء پلاسمایی را کاهش می‌دهند.
این ترکیبات همچنین ساختمان پروتئین‌ها را درهم می‌ریزند. ازجمله این ترکیبات می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
بنزالکونیوم کلراید (BAC) یک ماده ضدعفونی‌کننده و اسپرم‌کش است.
ستیل تری متیل آمونیوم کلراید (CTMB)
بنزتونیوم کلراید (BZT)
ستریمید (CETRIMIDE) یا همان ساولن
• نکته: فعالیت ضدمیکروبی ترکیبات فوق توسط صابون غیرفعال می‌گردد.
• آهک Lime اکسید کلسیم Calcium oxide آهک زنده quick lime cao
پودر سفید متمایل به خاکستری بدون بو، شامل بیش از ۹۵% اکسید کلسیم می‌باشد. وقتی آهک زنده با آب خیسانده شود، طی یک واکنش انرژی‌زا به پودر سفیدی بنام هیدروکسید کلسیم، آهک مرده 2(ca (OH تبدیل می‌شود.
این واکنش انرژی‌زا اثرات کشندگی روی بعضی ویروس‌ها دارد. در صورتی‌که میزان آب مخلوط شده با آهک کافی باشد (مانند دوغاب آهک) واکنش بطور کامل انجام شده و تمام اکسید کلسیم به هیدرواکسید کلسیم تبدیل می‌شود.
در مدت طولانی‌تر واکنش ادامه یافته و دی‌اکسید کلسیم به کربنات کلسیم تبدیل می‌شود که فاقد خاصیت ضدعفونی‌کنندگی است.
بعضی اوقات این ماده را پس از تخلیه اماکن و تاسیسات آلوده از دام در روی زمین پهن می‌کنند، ولی ارزش این عمل در این وضعیت جای سوال دارد.
• فرم آلدئید formaldehyde
گاز فرمالدئید بدون رنگ، بسیار محرک و نافذ می‌باشد. غلظت ۴٪ وزنی آن در محلول مایع، میکروب‌کشی مفید بر علیه باکتریها، اغلب ویروس‌ها و قارچ‌ها و حتی اسپورها می‌باشد.
• کلر هزیدین
کلر هگزیدین و مشابه‌های آن به‌طور عمده تحت عنوان پاک‌کننده‌های پوست به‌کار می‌روند. همچنین برای سترون کردن وسائل جراحی کاربرد دارد.
نوشته: دکتر ایمان امیران (دامپرشک)