به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور و آبزیان»؛ بخش عمده جیره غذایی نشخوارکنندگان از علوفه تشکیل می‌شود، تا احتیاجات انرژی و پروتئین را فراهم سازد. یکی از گیاهان علوفه‌ای که جدیدا به عنوان خوراک دام و طیور مطرح گردیده شبه غله‌ای به نام تاج خروس است.
تاج خروس جزء خانواده آمارانتاسیا می‌باشد که گیاهانی پرطاقت، علفی، سریع‌الرشد و شبه غله می‌باشند. ریخت آناتومیکی و متابولیسم شدید ازت در این گیاه موجب افزایش کارایی مصرف دی‌اکسید کربن تحت دامنه وسیعی از شرایط حرارتی و رطوبتی شده است.
این گیاه به شرایط خشکی مقاوم بوده و برای کشت در مناطق خشک و کم باران مناسب است.
برخی گونه‌های تاج خروس به خاطر رشد سریع، محتوای پروتئین بالا، سلولز پائین و غیاب مواد سمی در بخش‌های رویشی گیاه موردتوجه هستند. پروتئین این گیاه از لحاظ لایزین و آمینو اسیدهای گوگرددار غنی است.
تاج خروس می‌تواند به‌صورت علوفه خشک یا سیلو مصرف شود. مطالعات تغذیه‌ای در نشخوارکنندگان عملکرد خوب را نشان داده است. به هرحال وقتی کلیه عوامل کیفی علوفه باهم درنظر گرفته شوند، تاج خروس یک علوفه با کیفیت خوب تا عالی در مراحل خاصی از رشد و نمو خواهد بود.
در این نوشتار خصوصیات علوفه‌ای و تغذیه‌ای گیاه تاج خروس مورد بررسی قرار می‌گیرد.
مقدمه
تاج خروس به‌عنوان یک محصول علوفه‌ای توسط تمدن‌های اولیه بیش از ۲۰۰۰ سال پیش کشت می‌شده است (آکادمی ملی علوم ۱۹۸۵ و استالکنت و شولز شیفر ۱۹۹۳) در دهه‌های اخیر این گیاه مجددا موردتوجه قرار گرفته و کشت و به نژادی آن در قاره آمریکا و بسیاری از کشورهای اروپایی، آسیایی و افریقایی، آغاز گردیده است (استوردال و همکاران ۱۹۹۹).
یک عامل محرک برای آغاز تحقیق بر تاج خروس، درک احتیاج به گسترش پایه‌های تغذیه توسط مصرف مواد غذایی جدید می‌باشد (آکادمی‌ملی علوم ۱۹۷۵).
گیاه تاج خروس از معدود گیاهانی است که فراورده اولیه فتوسنتز در آن یک ترکیب 4 کربنه است. ویژگی اندام‌شناسی و متابولیسم چهار کربن‌ها موجب افزایش استفاده از دی‌اکسید کربن در دامنه وسیعی از شرایط محیطی (حرارت و رطوبت) در این گیاه شده است (استالکنت و شولز شیفر ۱۹۹۳).
این نوع گیاهان به‌دلیل دارابودن قدرت فتوسنتز موثرتر، متابولیسم شدیدتر نیتروژن و ویژگی‌های خاص فیزیولوژیکی و بیولوژیکی، دارای مزایای شناخته شده‌ای هستند.
تاج خروس گیاهی است که در بسیاری از مناطق جهان و ازجمله ایران می‌روید و به‌عنوان علف هرز مزارع محسوب می‌شود. ویژگی‌های این گیاه، مانند مقاومت به خشکی و تولید بالا آن را به محصولی آینده‌دار برای کشاورزان مناطق نیمه خشک تبدیل کرده است زیرا نیاز آبی آن نسبت به بسیاری از محصولات پایین‌تر بوده و مقاومت آن به شوری بالا است (توکر ۱۹۸۹).
تاج خروس سودمندی‌هایی دارد که آن را به یک محصول بی‌نظیر تبدیل می‌کند؛ دانه این گیاه حاوی پروتئین و لایزین بالاست که آنرا برای انسان و دام مناسب می‌سازد. از طرفی محصولی مقاوم به خشکی است و برای نقاطی که سورگوم و ارزن به‌خوبی رشد می‌کنند مناسب است (وبر ۱۹۸۷).
باتوجه به اینکه ایران کشوری خشک و کم‌باران با متوسط بارندگی سالانه حدود ۲۲۰ میلی‌متر که حدود یک‌سوم متوسط بارندگی سالانه کل دنیاست می‌باشد و همچنین به‌دلیل محدودیت منابع خاک و شرایط اقلیمی موجود، تأمین علوفه برای دام‌ها با محدودیت مواجه شده و تولید فرآورده‌های دامی را تحت تأثیر قرار می‌دهد، یکی از راهکارهای مؤثر برای بهبود بهره‌وری سیستم‌های زراعی و دامپروری، توجه به گیاهانی است که سازش‌پذیری خوبی با شرایط محیطی داشته و ارزش غذایی مناسبی دارند، تا از این راه بتوان گامی مهم در جهت بهبود سود آوری سیستم‌های زراعی و دامپروری برداشت.
مواد و روش‌ها
علوفه تهیه شده از گیاه تاج خروس گونه هایپو کوندریاکوس در مزرعه مؤسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر واقع در کرج با تراکم بوته 65 تا ۷۰ هزار بوته در هکتار و در خاکی با میانگین 0/4 درصد ماده آلی و ۷ تا 7/8 اسیدیته کشت گردید.
عملیات داشت با میزان ۱۵۰ کیلوگرم در هکتار کود اوره و ۲۵۰ کیلوگرم در هکتار کود فسفات آمونیوم و با دور آبیاری ۷ تا ۱۰ روز ادامه یافت.
علوفه تاج خروس، در دو زمان قبل از گل‌دهی و بعد از تشکیل بذر در سطح 3/5 مترمربع (با حذف حواشی) برداشت شد. علوفه‌های برداشت‌شده تا زمانی که رطوبت آن، (بعد از رسیدن به حدود 14 درصد) به حد ثابتی برسد، به‌صورت آفتاب خشک، خشک گردید.
سپس علوفه‌های خشک‌شده به‌وسیله آسیاب چکشی دارای غربال یک میلی‌متری آسیاب شده و سپس در دمای ۷۵ درجه و به مدت 48 ساعت در آون قرار داده شد. قابلیت هضم ماده خشک، ماده آلی و ماده آلى در ماده خشک نمونه‌های انتخاب شده، به روش هضم دو مرحله‌ای «تیلی و تری» اندازه‌گیری شد.
ترکیبات شیمیایی نیز با استفاده از روش‌های استاندارد، به‌دقت اندازه‌گیری شد و داده‌های بدست آمده در قالب طرح کاملا تصادفی مورد تجزیه آماری قرار گرفت.
نتایج
باتوجه به جدول شماره (۱) بیشترین مقدار پروتئین خام، یعنی 22/16 در چین دوم مشاهده گردید. مقادیر میانگین خاکستر خام 17/58 دیواره سلولی 36/77 دیواره سلولی فاقد همی‌سلولز 23/9درصد در دو چین مختلف، مشاهده شد.
مقدار لیگنین، 6/83 و چربی خام 1/7 درصد به‌دست آمد. مطابق جدول (۲) بیشترین مقدار عناصر کلسیم، منیزیم و مس در چین دوم به ترتیب 2/07 و 0/47درصد و 7/5 میلی‌گرم در کیلوگرم بود.
میانگین عناصر فسفر و روی نیز 0/18 درصد و 67/65 میلی‌گرم در کیلوگرم، در دو چین حاصل شد. میانگین غلظت آهن و منگنز به ترتیب 309/5 و 57/43 میلی‌گرم در کیلوگرم حاصل شد. باتوجه به جدول (۳) میانگین قابلیت هضم ماده خشک، ماده آلی و ماده آلی در ماده خشک به ترتیب 75/41، 73/02 و 61/78 درصد بود
|
جدول ۱- مقایسه ترکیبات شیمیایی تاج خروس گونه هایپو کوندریاکوس در دو چین مختلف |
|
لیگنین |
دیواره سلولی فاقد همی‌سلولز |
دیواره سلولی |
چربی خام
|
خاکستر خام
|
پروتئین خام
|
صفت/عنوان |
|
6/07b |
31/07a |
44/4a |
2/2a |
12/53b |
12/25b |
چین اول |
تاج خروس |
|
7/67a |
16/73b |
29/13b |
1/2b |
22/65a |
22/16a |
چین دوم |
|
0/24 |
0/75 |
1 |
0/21 |
0/45 |
0/98 |
خطای معیار میانگین |
ترکیبات شیمیایی بر اساس در صد در ماده خشک می‌باشند.
حروف متفاوت (a , b) در هر ستون نشان دهنده تفاوت معنی دار می‌باشد (0/05 >P). |
|
جدول ۲- مقایسه مواد معدنی تاج خروس گونه هایپو کوندریاکوس در دو چین مختلف |
|
منگنز |
آهن |
منیزیم |
فسفر |
کلسیم |
صفت/عنوان |
|
45/73bc |
291/8bc |
0/23b |
0/12bc |
1/43bc |
چین اول |
تاج خروس |
|
69/23a |
327/2a |
0/47a |
0/23a |
2/07a |
چین دوم |
|
2/79 |
68/94 |
0/05 |
0/02 |
0.13 |
خطای معیار میانگین |
کلسیم، فسفر، منیزیم، بر اساس درصد در ماده خشک؛ آهن و منگنز بر اساس میلی‌گرم در کیلوگرم ماده خشک.
حروف متفاوت (a،b،c) در هر ستون نشان‌دهنده تفاوت معنی‌دار می‌باشد (0/05 >P). |
|
جدول ۳- مقایسه قابلیت هضم تاج خروس گونه هایپوکوندریاکوس در دو چین مختلف |
|
قابلیت هضم |
صفت/عنوان |
|
ماده آلی در ماده خشک |
ماده آلی |
ماده خشک |
|
تاج خروس
|
|
62/09a |
69/55ab |
71/62ab |
چین اول |
|
61/47a |
76/49a |
79/19a |
چین دوم |
|
1/85 |
2/16 |
1/95 |
خطای معیار میانگین |
قابلیت هضم بر اساس درصد در ماده خشک می‌باشد.
حروف متفاوت (a , b) در هر ستون نشان‌دهنده تفاوت معنی‌دار می‌باشد (0/05 >P). |
نتیجه‌گیری و بحث
ترکیبات شیمیایی علوفه تاج خروس
تعدادی از محققین (میو گروا و بو ابی ۱۹۷۶) و (استالنت و شولز شیفر ۱۹۹۳) میزان پروتئین خام علوفه تاج خروس را از ۱۲ تا ۲۷ درصد در گیاه کامل، گزارش کردند.
استوردال و همکاران (۱۹۹۹) کاهش معنی‌دار میزان پروتئین خام علوفه تاج خروس را با افزایش سن گیاه گزارش دادند. مکدونالد و همکاران (۱۹۹۵) نیز، سیر نزولی پروتئین خام را با افزایش سن علوفه، گزارش دادند.
با این‌وجود، افزایش سطوح پروتئین خام در چین دوم، با مصرف کودهای ازته، رابطه مستقیمی دارد. بنابر گزارش مکدونالد و همکاران (۱۹۹۵) با مصرف کودهای ازته، می‌توان سیر نزولی کاهش پروتئین خام در گیاه را به سیر صعودی مبدل کرد.
طبق گزارش آکادمی ملی علوم آمریکا (۱۹۸۵) محتوای خاکستر خام علوفه تاج خروس بالاست، و تا 18/8 درصد در گونه «رتروفلکسوس»، مشاهده شده است.
ادوارد و والکر (۱۹۸۳) گزارش کردند که در گیاهان چهار کربنه میزان جذب کربن در واحد سطح، بسیار بالاست. بنابراین متابولیسم گیاهان چهار کربنه می‌تواند دلیلی عمده برای میزان خاکستر خام بالا در تاج خروس باشد.
مشخص شده است که مصرف کودهای ازته در زراعت، نسبت برگ و همچنین میزان فتوسنتز را در گیاه افزایش می‌دهد (مکدونالد و همکاران ۱۹۹۵).
با افزایش پروتئین خام و به‌دنبال آن، کاهش میزان دیواره سلولی و دیواره سلولی فاقد همی‌سلولز، سطوح برگ گیاه افزایش یافته و درنتیجه باتوجه به متابولیسم گیاهان چهار کربنه در گیاه مذکور، افزایش فتوسنتز، باعث جذب بیشتر کربن، در واحد سطح، و افزایش خاکستر خام، می‌شود.
حدود به‌دست آمده برای دیواره سلولی و دیواره سلولی فاقد همی‌سلولز، در علوفه مزبور، تقریباً با آنچه که توسط چیکی و برونسون (۱۹۷۹) و اسلیف (۲۰۰۱) گزارش شده مطابقت دارد.
استوردال و همکاران (۱۹۹۹) کاهش در کیفیت تاج خروس را با بلوغ گیاه، که همراه با افزایش در غلظت دیواره سلولی و دیواره سلولی فاقد همی‌سلولز در ساقه بود، گزارش کردند.
در عین‌حال مکدونالد و همکاران (۱۹۹۵) گزارش کردند که با افزایش سن گیاهان میزان دیواره سلولی و دیواره سلولی فاقد همی‌سلولز افزایش و میزان پروتئین، کاهش می‌یابد.
اسلیف و همکاران (۲۰۰۱)؛ میزان لیگنین علوفه تاج خروس را از 1/76 تا 7/37 درصد گزارش کردند. طبق گزارش مکدونالد و همکاران (۱۹۹۵) سطوح لیگنین گیاه با افزایش سن افزایش می‌یابد.
مواد معدنی
تئوتونیکو و نور (۱۹۸۵) گزارش کردند؛ مواد معدنی شبیه پتاسیم، آهن، منیزیم و کلسیم در غلظت‌های بالایی در علوفه تاج خروس گونه هایپوکوندریاکوس وجود دارد. همچنین این محققین، متوسط غلظت کلسیم و آهن را در علوفه تاج خروس به ترتیب 2/1 درصد و ۲۷۸ میلی‌گرم در کیلوگرم گزارش کردند.
راویدان و همکاران (۱۹۹۹) میزان کل فسفر در تاج خروس را 0/56 گزارش کردند. و تر (۱۹۹۶) گزارش داد که محیط گیاهان به ویژه شرایط خاک به‌صورت مهمی، مواد معدنی را متأثر می‌سازد.
رضایی (۸۵) میانگین عناصر کلسیم، فسفر و منیزیم را در علوفه تاج خروس گونه هایپو کوندریاکوس، به ترتیب: 1/9، 0/26 و 0/6 درصد، گزارش کرد.
استالکنت و شولز - شیفر (۱۹۹۳) دریافتند که دانه تاج خروس شامل حدود ۵ تا ۹ درصد روغن است که عموماً نسبت به دیگر غلات بالاتر است. بخش چربی دانه تاج خروس مشابه سایر غلات است، در حدود ۷۷درصد اسیدهای چرب آن غیر اشباع بوده و اسید چرب غالب آن اسید لینولئیک می‌باشد.
میزان چربی در دانه آمارانتوس «هایپو کوندریاکوس» به میزان 5/8 درصد گزارش شده است (راویدارن و همکاران ۱۹۹۹). دانه تاج خروس نوع «چرجینسکی» حاوی 6 درصد روغن است که یک ماده دارویی باارزش دارای اثر آنتی‌اکسیدانت است (آنونیموس ۲۰۰۵) و به‌عنوان مواد خام برای تولید محصولات استروئیدی به‌کار می‌رود (استوردال و همکاران ۱۹۹۹).
قابلیت هضم علوفه تاج خروس
اسلیف و همکاران (۲۰۰۱)، میزان قابلیت هضم آزمایشگاهی ماده خشک علوفه تاج خروس گونه «کروانتوس» و «هایپو کوندریاکوس» را به‌ترتیب از 64 تا 76 در صد و ۷۰ تا ۷۹ درصد، گزارش کردند. همچنین ذکر کردند که این پارامتر، به‌طور معنی‌داری، تحت تأثیر نوع گیاه قرار دارد.
رضایی (85) قابلیت هضم آزمایشگاهی ماده خشک، ماده آلی و ماده آلی در ماده خشک علوفه تاج خروس گونه هایپو کوندریاکوس را به‌ترتیب 71/29، 67/7 و 58/69 درصد برآورد کرد.
تغییرات ترکیبات شیمیایی که قبلا مورد بحث قرار گرفت، می‌تواند در جهت بهبود ارزش غذایی و یا افت آن عمل کنند. در صورتی‌که این تغییرات، بهتر مورد مطالعه قرار گیرند، می‌توانند شاخص سریعی، در بررسی ارزش غذایی خوراک موردنظر باشند.
پیشنهادات
1- پیشنهاد می‌شود، درمورد مصرف این علوفه در تغذیه دام، به‌صورت خشک یا سیلو شده، تعیین خوش‌خوراکی، اثرات روی دام، و میزان کیفیت و بازده تولیدات دامی، تحقیقاتی انجام شود.
۲- باتوجه به گسترده بودن گونه‌های علوفه تاج خروس، گونه‌های دیگر این گیاه شناسایی و کشت گردیده و ارزش غذایی آن جهت تغذیه نشخوارکنندگان تعیین گردد.
پوریا احسانی، کارشناس ارشد گروه علوم دامی‌موسسه آموزش عالی رودکی تنکابن
احسن فضایلی، دانشیار پژوهشی موسسه تحقیقات علوم دامی‌کشور