به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور و آبزیان»؛ بسیاری از عوامل محیطی و تغذیه‌ای در پرورش شترها موثرند. مهم‌ترین این عوامل عبارتند از: جیره غذایی، جایگاه مناسب، بهداشت جایگاه، مدیریت صحیح، تهویه و نور کافی و تأمین آب شرب بهداشتی، کنترل بیماری‌ها و احیاناً واکسیناسیون در برابر برخی از بیماری‌های شایع و غیره که می‌تواند نتیجه بسیار مطلوبی در افزایش تولیدات دامی و جلوگیری از مرگ و میر دام داشته باشد. بنابر این توجه کافی به وضعیت جایگاه و آغل شترها و تهیه علوفه و غذای مناسب و رعایت بهداشت امری ضروری در پرورش شتر به شمار می‌رود.
مقاله کامل را در پرورش شتر مطالعه کنید.
در حال حاضر معمولاً شتر داشتی به سه صورت چرای آزاد، نیمه آزاد و بسته پرورش داده می‌شود. در حالت آزاد شترها مشابه دام وحشی در مراتع چرا و جفتگیری و زایش می‌کند و شترداران هر از چند گاهی به منظور جمع‌آوری بچه شترها یا داغ کردن و یا سایر عملیات پرورش موقتاً اقدام به جمع‌آوری آنها می‌کنند.
در حالت نیمه آزاد گله شتر توسط ساربان چرانیده شده و تحت کنترل می‌باشد. در این حالت، با توجه به شرایط مختلف، تقریباً هر 50 شتر توسط یک ساربان با وسیله نقلیه (موتور سیکلت) و در حدود 20 نفر شتر بدون وسیله نقلیه اداره می‌شود. در چرای آزاد، شتر می‌تواند به طور متوسط تا حدود 50 ـ 70 کیلومتر از منبع آب دور شده و سپس به طرف آن مراجعت کند در حالی که در چرای نیمه آزاد این فاصله بیش از 20 ـ 25 کیلومتر نخواهد بود.
در چرای بسته، شتردار شترها را در آغل‌های مناسب قرار داده و در کنار سایر دام‌های خود به عنوان شترهای داشتی و یا پرواری، پرورش می‌دهد. در این روش علی‌رغم تأمین علوفه شتر به صورت دستی، معمولاً شترها به صحرا نیز فرستاده می‌شوند تا از میزان هزینه مصرفی کاسته گردد، اما به هر حال در این روش غذای مکمل و برخی ویتامین‌ها و املاح معدنی به جیره شترها اضافه می‌شود و معمولاً در این حالت شترها از معدل رشد بالاتری نسبت به دو روش سابق برخوردارند و شتردار به سرعت از بروز بیماری در گله خود مطلع شده و می‌تواند اقدام به درمان دسته جمعی شترها نموده و کانون‌های مخفی بیماری در گله خود را از بین ببرد. ضمناً شتردار به راحتی از فحل بودن ناقه‌ها مطلع شده و می‌تواند به سرعت اقدام به تلقیح آنان نماید که این امر نیز می‌تواند باعث افزایش میزان باروری در گله گردد.
در دو روش چرای آزاد و نیمه آزاد معمولا جایگاهی برای شتر در نظر گرفته نمی‌شود اما در روش بسته، این دام باید در جایگاه مخصوصی جدای از دام‌های اهلی دیگر نگهداری شود.
جایگاه (آغل) شتر
بررسی‌ها نشان می‌دهد که شترها از مقاومت خوبی در قبال سرما و گرما برخوردارند. شترهای دو کوهانه به علت داشتن پشم زیاد در برابر سرمای شدید مقاوم هستند و می‌توانند در برابر باد و بوران و طوفان‌های سرد کوهستان مقاومت نموده و راه خود را در مناطق سنگلاخی ادامه می‌دهد. این گونه از شترها در کشورهای مغولستان و قزاقستان و شمال چین که از سرمای شدید برخودار هستند نگهداری می‌شوند. از سوی دیگر شترهای یک کوهانه به علت ساختار خاص فیزیولوژیک خود به گرمای زیاد مقاوم هستند و معمولاً این شترها در شمال آفریقا خاورمیانه و هند و پاکستان نگهداری می‌شوند و قادر به تحمل گرمای سوزان صحاری خشک و بی آب و علف این مناطق بوده و می‌توانند گرمای تا 60 درجه سانتی‌گراد و یا بیشتر را تحمل نموده و در زیر آفتاب سوزان کویر به راه خود ادامه دهند. بدیهی است که در چنین شرایط محیطی از اشتهای حیوان کاسته می‌شود.
یکی از دلایل رواج آغل‌های باز یا بهاربندها در پرورش شتر نیز همین مسأله مقاومت حیوان در برابر سرما و گرمای شدید است. در این گونه آغل‌ها مسأله تهویه نیز به خودی خود حل شده است، به ویژه که این مسأله در آغل‌های بسته بسیار ضروری و مهم است. چنانچه در پرورش شتر، تولید شیر مطرح باشد، باید به خاطر داشت که میزان تولید شیر ارتباط مستقیمی با درجه حرارت محیط دارد و هر چه درجه حرارت محیط افزایش یابد و میزان آب موجود کمتر باشد میزان تولید شیر ناقه کمتر و کمتر می‌شود، از این رو باید برای تولید شیر، به این امر توجه کافی مبذول نمود.
شتر حیوانی است که در شرایط طبیعی مناسب و به صورت آزاد پرورش داده می‌شود. یکی از نکات مثبت و امتیاز این دام نیز روش تغذیه و پرورش آن به صورت آزاد است. بنابراین شتر نیاز چندانی به استقرار در جایگاه‌های بسته و سرپوشیده ندارد و می‌توان در مواقع ضروری شترها را در محوطه‌های محصور(بهاربند) نگهداری کرد.
شتر یک کوهانه شرایط سخت آب و هوایی را تحمل می‌کند، ولی در سرمای کمتر از حدود 15 درجه سانتی‌گراد زیر صفر نیاز به سرپناه دارد. از طرفی، معمولاً در روش‌های پرورش آزاد و نیمه آزاد، اداره گله از قبیل : پشم‌چینی، داغ کردن، درمان بیماری‌های پوستی، واکسیناسیون و احیاناً شیردوشی و غیره معمولاً در محل‌های محصور که در کنار آبشخورها وجود دارد انجام گرفته و سپس دام را روانه مرتع می‌کنند. شتر در موقع زایش و همچنین بچه شتر تا یک سالگی که دوره شیرخوارگی بچه شتر می‌باشد و بخصوص تا سه ماهگی نیاز به پناهگاه و مراقبت دارد که می‌توان در سیستم‌های آزاد ونیمه آزاد، شترهایی که اواخر دوران آبستنی را طی می‌کنند در جایگاه محفوظی نگهداری کرد تا پس از زایش و طی دوره شیرخوارگی بچه شترها (بخصوص تا سه ماهگی) آنها را مجدداً روانه مرتع کرد.
در روش بسته و به منظور پرواربندی می‌توان شترها را در محل‌های محصوری مانند بهاربندها که در حقیقت جایگاه‌های مسقفی است نگهداری کرد. در چنین جاهایی امکان برنامه ریزی غذایی و بهداشتی برای گله به راحتی امکان‌پذیر است.
به طور خلاصه از بررسی وضعیت استقرار و محل توقف شتر در مناطق حاشیه کویر می‌توان به این نتیجه رسید که در این مناطق به عنوان اقدام اساسی باید در اطراف آبشخورهای اصلی و مناسب که به عنوان مراکز ارتباطی گله‌ها در یک ناحیه هستند، اقدام به ایجاد بهاربند با قسمت بندی‌های فرعی همراه با انبار ذخیره کاه و سایر علوفه مورد نیاز کرد تا گله‌های شتر و به خصوص گله‌های کوچک ( گله‌های کمتر از 10 نفر شتر) یکجا و به طور دسته جمعی از آنها استفاده کنند. اصطلاحاً این مراکز ایستگاه‌های خدمات پرورشی و بهداشتی نامیده می‌شوند.
بنابراین در مورد شترداران خرده پا که از سیستم پرورش آزاد و نیمه آزاد استفاده می‌کنند نیازی به صرف هزینه‌های سنگین جهت ساختن پناهگاه نیست و در صورت لزوم بایستی پناهگاهی موقت و کوچک برای شترهای تازه‌زا و بچه‌های آنها و آن هم برای مدت محدودی از سال در نظر گرفت و برای بقیه گله که در طول سال در مراتع مشغول چرا هستند از ایستگاه‌های ذکر شده در مواقع ضروری استفاده کرد لیکن در مورد گله‌های بزرگتر (بیش از 20 نفر شتر مادر) با توجه به اینکه معمولاً امکان پرواربندی نیز وجود دارد ایجاد تأسیسات لازم و استفاده از روش پرورش بسته توصیه می‌گردد و همان‌طور که گفته شد در مورد پرواربندی‌ها در اغلب موارد ایجاد جایگاه مسقف ضروری است.
نکته حائز اهمیت دیگر اینکه شتر نسبت به بیماری جرب حساس است و یکی از عوامل مستعدکننده در ابتلای شتر به بیماری مذکور، تراکم بیش از حد آن در یک محوطه بسته می‌باشد.
جهت ساختن جایگاه نگهداری شتر باید توجه داشت که جایگاه شتر به طور اساسی از بهاربندی که دارای دیوارهای سرتاسری به ارتفاع سه متر باشد تشکیل می‌شود. بهتر است شترهای نر را در جایگاهی انفرادی قرار داد تا به کارگران و یا شترهای بیمار و یا شترهای آبستن صدمه نزنند، همچنین باید محل جداگانه ای را در مرکز بهاربند جهت غذا خوردن اختصاص داد، به نحوی که دارای آخوری به ارتفاع لااقل یک و نیم متر و به گونه ای باشد که شترها بتوانند دورتادور آن جمع شوند. باید آبشخورهایی نیز در جایگاه قرار داد. در وسط بهاربند باید سایبانی گذاشت که چهار نفر شتر به راحتی بتوانند در زیر آن بنشینند و هم چنین دارای میخ‌هایی باشد که بتوان افسار شترها را به آن بست.
تصویر شماره 1: تصویر نوعی جایگاه مسقف
(به نقل از کتاب شتر و پرورش آن- تألیف دکتر محمد مصطفی شکری)
بهتر است جایگاه خاصی جهت نگهداری شترهای ماده و بچه شترهای شیرخوار در نظر گرفت تا آسیبی به این بچه شترها وارد نیاید.
به علاوه، بهتر است آغل‌هایی با ورودی و تهویه مناسب جهت نگهداری شترها در زمستان فراهم نمود، چرا که شترها و مخصوصاً بچه شترها نسبت به سرمای زمستان شدید و پایین آمدن درجه حرارت محیط حساسند. در ورودی این آغل‌ها بهتر است به اندازه 2/5 × 1/5 متر باشد.
آغل باید کاملاً خشک و روشن بوده و هوای آزاد به خوبی در آن جریان داشته و از همه مهم تر آفتابگیر باشد. در این روش شترها می‌توانند آزادانه حرکت کرده و بین بهاربند و سایبان رفت و آمد کنند.
باید آغل‌ها را شمالی ـ جنوبی ساخت تا حداکثر آفتاب به داخل آغل بتابد و در صورتی که در محل مزبور بادهای تندی می‌وزد و یا این که آغل در مناطق گرمسیری قرار دارد می‌توان آغل‌ها را به صورت شرقی ـ غربی بنا کرد و باید توجه داشت که دیواره‌های آغل، سیمانی باشد تا بتوان به راحتی آن را سمپاشی کرد و کنه‌ها نتوانند در شکاف دیواره‌ها لانه کرده و تخم‌ریزی کنند.
تصویر شماره 2: تصویر نوع دیگری از جایگاه مسقف شتر
(به نقل از کتاب شتر و پرورش آن- تألیف دکتر محمد مصطفی شکری)
آغل شتر از قسمت‌های زیر تشکیل می‌شود:
1 ـ جایگاه مسقف
2 – آبشخور
3 ـ بهاربند
4 ـ آخور
5 ـ انبار علوفه
1 ـ جایگاه مسقف
این محوطه یکی از اساسی ترین مکان‌های مورد نیاز شتر می‌باشد و جهت این محوطه باید رو به آفتاب (شرقی- غربی یا شمالی - جنوبی) و بر خلاف جهت باد باشد. حداقل مساحت آن برای نگهداری بیست نفر شتر باید 8 * 15 متر باشد. شترها در این مکان به استراحت پرداخته و عمل نشخوار کردن را انجام می‌دهند. دیواره‌های این جایگاه باید سیمانی باشد اما کف آن باید با خاک نرم و یا شن و ماسه پوشانده شود و باید توجه داشت که کف آغل نباید به هیچ‌وجه سیمانی گردد زیرا که این امر باعث صدمه دیدن نرمه کف پای شتر می‌گردد در فصل زمستان می‌توان کف آغل را با لایه نازکی از کاه یا پوشال پوشاند.
2 – آبشخور
آبشخور باید در وسط بهاربند ساخته شود و در هنگام ساختن آن باید توجه داشت که شتر به علت ساختار آناتومی‌بدن خود، گردن درازی دارد و به همین علت در هنگام آب خوردن، چنانچه آبشخور کم ارتفاع باشد، این امر باعث می‌شود که حیوان برای خوردن آب با مشکلاتی مواجه گردد، از این رو بهتر است که آبشخور را با ارتفاع مناسب تهیه کرد تا حیوان بتواند به راحتی آب مورد نیاز خود را تأمین کند. آبشخورها باید تمیز و دور از هرگونه حلزون و یا زالو بوده و هر چند وقت نظافت شوند.
3 ـ بهار بند
با توجه به این که شتر از دست‌ها و پاهای بلندی برخوردار است باید دیواره بهاربند را مرتفع و سرتاسری ساخت تا حیوان نتواند به راحتی از بهاربند بیرون آید.
بهتر است که دیواره بهاربند به ارتفاع سه متر باشد. برای نگهداری بیست نفر شتر بهاربندی به مساحت 15 * 24 متر مورد نیاز است.
4 ـ آخور
همان طور که در مورد آبشخور گفته شد، آخور نیز باید مرتفع باشد و ارتفاع آن به یک متر تا یک متر و نیم برسد تا حیوان بتواند به راحتی از آن تغذیه کند. البته باید ارتفاع آخور با توجه به سن و نژاد و بلندی جدوگاه شترها تعیین گردد و برای بچه شترها باید ارتفاع کمی‌داشته باشد. هم چنین با توجه به حجم سر شتر، عرض آن باید 50 سانتی‌متر بوده و برای جلوگیری از پخش غذا به اطراف، کنار آن را 25 سانتی‌متر بلندتر از کف آخور ساخت. آخورهای گوشه دار برای شترها مناسب نیستند و بهتر است از آخورهایی که تا حدودی محدب هستند استفاده شود.
تصویر شماره 3: تصویر نوعی آخور شتر
(به نقل از کتاب شتر و پرورش آن- تألیف دکتر محمد مصطفی شکری)
نمونه طرح یک واحد بیست نفری پرواربندی شتر
