مسمومیت زنبوران عسل توسط آفت کش های زراعی

به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور و آبزیان»؛ واژه آفت‌کش به ترکیباتی شیمیایی اطلاق می‌گردد که عموماً به منظور نابود کردن حشرات، مایت‌ها، علف‌های هرز که از آفات گیاهان محسوب می‌شوند و ارگانیزهای بیماری‌زا در گیاهان مانند باکتری‌ها و قارچ‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند. متاسفانه، بسیاری از آفت‌کشهای کشاورزی می‌توانند برای زنبورداران عسل سمی باشند. هرساله بسیاری از کلنی‌های زنبورعسل توسط آفت‌کشها دچار صدمه و یا نابودی می‌شوند. زنبورداران زیان‌دیده معمولاً با تغییر مکان کندوها واکنش نشان می‌دهند و یا حتی ممکن است به علت وسعت خسارات وارده مجبور به ترک این حرفه گردند.

تاثیرات و صدمات ناشی از مسمومیت با آفت‌کشها در زنبوران عسل بسته به نوع و میزان سم مصرف شده و مدت در معرض قرار گرفتن زنبوران متفاوت است جدول 1. در کلنی‌هایی که دچار مسمومیت شده‌اند معمولاً علائمی مانند فلجی زنبوران، افتادن زنبوران بر روی زمین و نشان دادن حرکات ارتعاشی، تغییر رنگ پوشش خارجی بدن (تیره با درخشش متالیک)، تجمع زنبوران در مقابل دریچه پرواز، حرکات ناهماهنگ، چرخش حول محور بدن، عدم توانایی در پرواز، کشیدگی بالها و فلجی پاهای عقبی، نیش زدن متناوب و بیرون‌زدگی تشکیلات دهانی و مشاهده زنبوران در حال مرگ و نهایتاً مرگ زنبوران دیده می‌شود. همه زنبوران در حال مرگ اختلالات عصبی و حرکات ناهماهنگ را نشان می‌دهند. گاهی در زنبوران تلف‌شده هیچگونه تغییرات پاتولوژیکی مشهود نیست.

وقوع تغییری ناچیز در یک الگوی رفتاری حشرات مانند ریتم تنفس، بخصوص هنگامی که انجام فعالیت‌هایی مانند پروازهای دقیق، سریع و طولانی ضروریست، می‌تواند کشنده باشد. برخی سموم باعث افزایش ناگهانی تحریکات نرون حرکتی سیستم تنفسی زنبور شده و در عضلات تنفسی انقباضات تتانیک ایجاد کرده و بدنبال آن پس از 15-20 دقیقه موجب توقف فعالیت تنفسی و مرگ می‌گردند. تاثیرات طولانی مدت سم می‌تواند به نابودی کامل کلنی زنبورعسل منجر شود.

جدول شماره1: نشانه‌های مسمومیت زنبوران عسل با انواع آفت‌کش‌ها

عوامل موثر در مسمومیت زنبوران عسل توسط سموم آفت‌کش

فاکتورهای متعددی بصورت بالقوه در صدمه به زنبوران عسل در اثر مصرف سموم آفت‌کش کشاورزی دخالت دارند که مهمترین آنها شرح داده می‌شوند:

1- مرحله رشد گیاه: مسمومیت شدید زنبوران اغلب بدنبال اسپری مستقیم سم بر گیاهان گل‌دار روی می‌دهد. دستور‌العمل این سموم معمولاً استفاده از آنها را بر گیاهانی که در مرحله گل‌دهی هستند توصیه نمی‌کند.

2- نوع ترکیب شیمیای سم: سمیت آفت‌کشها برای زنبوران متفاوت است و اکثر قارچ‌کشها، علف‌کشها و مایت‌کشها برای زنبوران نسبتاً غیرسمی هستند و می‌توانند بدون آسیب جدی در اطراف زنبورستان مصرف شوند. حشره‌کشهای بیولوژیک مانند توکسین باسیلوس تورنجینسیس (Aacillus thuriiinnngiensis) برای زنبوران سمیت کمی دارند. گروهی از حشره‌کشها مانند دیازینون، ایمیدان، مالاتیون و سوین که برای زنبوران سمیت بالایی دارند نباید هنگام گل دادن مزارع و حضور زنبوران در آن حوالی استفاده شوند.

3- فرمولاسیون سم: فرمولاسیون‌های متفاوت سموم و حتی تفاوت فرمول در یک نوع آفت‌کش اغلب به طور قابل ملاحظه‌ای در سمیت آن‌ها برای زنبورداران موثر است. سمهایی که فرمول آنها برای استفاده بصورت گرد تهیه شده به دلیل اینکه بر روی موهای زنبور قرار می‌گیرند، نسبت به نوع اسپری آنها خطر بیشتری دارند. پودرهایی که در آب حل می‌شوند مانند سوین80S معمولاً نسبت به امولسیون‌های اشباعی مانند سوینXLR PLUS مدت طولانی‌تری در مزرعه، سمی‌ باقی می‌مانند و حشره‌کشهای گرانوله نیز خطرات کمتری برای زنبوران دارند.

4- مواد میکروکپسوله‌ای مانند Pennap-M بدلیل تمایل ویژه کپسولها به چسبیدن به بدن زنبوران و همچنین اندازه و بار الکتریکی آنها و همینطور بدلیل اینکه گرده‌ای آلوده حاصل از مزارع سمپاشی شده با این سموم در کندوها جمع‌آوری می‌شوند و تا مدت طولانی نیز سمی باقی می‌مانند، بسیار مخاطره‌انگیز هستند.

5- داوم سم: دوام سموم عامل مهمی در تعیین میزان سلامت آن برای زنبوران است. حشره‌کش‌هایی که میزان سمیت آنها پس از چند ساعت کاهش پیدا می‌کند، معمولاً می‌توانند با ریسک کمتری هنگامی‌که زنبوران به جمع‌آوری گرده نمی‌پردازند مورد استفاده قرار گیرند. 

6- منحرف شدن جریان سم: انحراف سم‌پاشی به روش اسپری توسط جریان باد بخصوص هنگامی‌که جریان باد به سمت کلنی‌ها و یا گیاهان گلدار باشد، می‌تواند نقش مهمی در مسمومیت زنبوران داشته باشد. بطور کلی اسپری‌ها نباید وقتی که سرعت باد بیش از 10 متر در ساعت و به سمت کلنی‌ها است، استفاده شوند.

7- دما: دما می‌تواند اثر قابل‌توجهی بر خطر ایجاد مسمومیت در زنبورعسل داشته باشد. اگر به دنبال سم‌پاشی، دما پایین باشد نسبت به زمانی که دما بالاست، سمیت حشره‌کشها مدت زمان طولانی‌تری حفظ می‌شود.

8- فاصله از مزارع سمپاشی شده: اکثر مواقع کلنی‌هایی که با مزارع سمپاشی شده فاصله کمتری داشته‌اند با شدت بیشتری دچار صدمه شده‌اند. معمولاً در طی دوره کمبود گرده و شهد حتی کندوهایی که تا پنج مایل از منطقه سمپاشی شده فاصله دارند نیز دچار صدمه می‌شوند.

9- زمان سمپاشی: سمپاشی هنگام عصر و توسط سمومی که که سمیت آنها بمدت کوتاهتری دوام دارد، می‌تواند به میزان زیادی احتمال صدمه به زنبوران را کاهش دهد.

10- فقدان ارتباط بین زنبورداران: کاهش صدمه حشره‌کشها به زنبوران عسل، ارتباط و همکاری بین زنبورداران و کشاورزان را می‌طلبد. دانستن برنامه زمانی سمپاشی مزارع نزدیک مزارع کندوها بسیار برای زنبوردار اهمیت دارد. بعلاوه کشاورزانی که از سموم حشره‌کش استفاده می‌کنند باید از موقعیت کندوها آگاه باشند و اطلاعاتی ابتدایی از رفتار زنبورها داشته باشند و بیاموزند که کدام سموم و چه روشهای سمپاشی می‌توانند برای زنبوران مخاطره‌آمیز باشند.

نمونه‌برداری و تشخیص مسمومیت زنبوران عسل

تشخیص براساس تاریخچه، نشانه‌های بالینی و آزمایشات سم‌شناسی استوار است. هنگام نمونه‌برداری باید روشی بکار برد که از تجزیه سم و آلودگی بیشتر نمونه‌ها اجتناب شود. در مواردی که به مسمومیت با سموم آفت‌کش مظنون هستیم، نمونه‌های زنبوران تلف شده (حداقل100 زنبور) را در ظرفی خشک و تمیز و ترجیحاً شیشه‌ای قرار داده و تا هنگام انتقال آنها به فریزر و انجام آزمایشات در کنار یخ نگهداری می‌کنیم. در مورد نمونه‌های شان حاوی گرده، عسل و یا لارو یک یا دو انس از شان را برداشت می‌کنیم و به همان شکل ذکر شده به آزمایشگاه انتقال می‌دهیم.

یکی از روشهای سریع جداسازی و تشخیص وجود سم، کروماتوگرافی نفوذی است که در این روش سم از مولکولهای درشت بیولوژیک جدا می‌شود. اما معمولترین روش تشخیصی در این مورد، کروماتوگرافی گاز-مایع است که در آن نمونه‌های آلوده به سم تبخیر می‌شوند و به شکل بخار تحت کروماتوگرافی قرار می‌گیرند. کروماتوگرافی بر روی کاغذ هم می‌تواند در تشخیص آفت‌کشها مفید باشد. در این روش معمولاً کروماتوگرامها را بر روی مواد شیمیایی اسپری می‌کنند که در اثر واکنش آفت‌کش و یا متابولیتهای آن با مواد شیمیایی، رنگهایی اختصاصی ظاهر می‌شوند.

روشهای دیگری که برای آنالیزو تشخیص باقی‌مانده‌های سموم بکار می‌روند، اسپکتروسکوپی و تکنیکهای فلومتری می‌باشند. به این منظور باقی‌مانده‌های سموم باید توانایی جذب نور مرئی و یا فرابنفش را داشته باشند. در این روشها شدت نور دریافت شده در همان طول موج اندازه گرفته می‌شود و با مقادیر استاندارد مقایسه می‌گردد.

اقداماتی جهت کاستن از صدمات ناشی از آفت‌کشها بر زنبوران عسل:

1- نباید مزارعی را که در مرحله گل‌دهی هستند سمپاشی کرد. بخصوص درمورد محصولاتی مانند یونجه، سویا و سایر گیاهان لگومینه و گرده‌افشان باید این موضوع را مدنظر داشت. مندرجات برروی برچسب برخی حشره‌کشها صریحاً استفاده از آنها را در مزارع دارای گل منع کرده است.

2- مزرعه و حواشی مزرعه را قبل از سمپاشی به منظور اطمینان از وجود یا عدم وجود زنبورانی که درحال فعالیت هستند، برسی کنید.

3- اگر جهت حفظ محصول ضروریست که مزرعه در طی مرحله گل‌دهی سمپاشی گردد، بهتر است که سعی شود از سموم کم دوام‌تر و با فرمولاسیون کم زیان‌تری استفاده شود و نسبت به آگاه ساختن زنبورداران منطقه نیز اقدام گردد.

4- با توجه کردن به موقعیت کلنی‌های زنبورعسل نسبت به جهت و سرعت جریان باد از احتمال خطر انحراف سم توسط باد اجتناب شود. با تعویض دهانه افشانک اسپری و یا کاهش فشار آن می‌توان اندازه قطرات را افزایش و میزان انحراف سم اسپری شده را کاهش داد.

5- از حشره‌کشها زمانی استفاده شود که زنبوران در حال جمع‌آوری گرده گلها نیستند. برخی از سموم را می‌توان شبها و یا صبح زود استفاده کرد و بدین طریق از خطر مسمومیت زنبوران کاست. مثلاً در مورد ذرت که زنبوران صبح زود اقدام به جمع‌آوری گرده زیر کاکل آن می‌کنند، استفاده از سمومی که دوام کمتری دارند هنگام عصر تا نیمه‌شب می‌تواند خطر مسمومیت را کاهش دهد.

6- برنامه سمپاشی را با وضعیت آب‌و هوا تنظیم کنید. بهتر است در زمان سمپاشی هنگامی‌که انتظار می‌رود هوای شبانه سرد باشد بدلیل اینکه ممکن است سمیت مصرف شده تا روز بعد که زنبوران از گرده‌ها استفاده می‌کنند حفظ شود، در انجام کار تجدیدنظر کنیم و اگر کندوها به مزرعه هدف خیلی نزدیکند و یا زنبوران در خارج از کندو بصورت خوشه‌ای جمع شده‌اند از سمپاشی در طول شبهای گرم اجتناب گردد. بویژه توجه داشته باشید که کندوها درمعرض سمپاشی نباشند.

7- به مطالب روی برچسب آفت‌کشها و به توصیه‌های شرکت سازنده در مورد استفاده از آن با در نظر گرفتن سلامت زنبوران عسل توجه شود.

دکتر فرزین حسینی ـ کارشناس اداره کل دامپزشکی خراسان شمالی