به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور و آبزیان»؛ مساله کاهش وزن در اسب از مواردی است که دست‌اندرکاران امور اسب پی‌در پی با آن مواجه می‌شوند زیرا بیش از یک‌صد سبب گوناگون برای کاهش وزن در اسبها و کره‌ها وجود دارد که ممکن است بخاطر سپردن تمامی علل تشخیص‌های اختراقی در حین معاینه اسب مبتلا به عارضه‌ی کاهش وزن برای دامپزشک دشوار باشد. یک راه منطقی جهت بیاد آوردن این علل آن است که آنها را به سه دسته عمده تقسیم‌بندی نماییم.
مکانیسم‌های پاتوفیزیولوژیک اساسی در کاهش وزن عبارت‌اند از:
۱) جذب ناکافی یا به مصرف رساندن مواد غذایی نامرغوب
۲) افزایش سوخت‌و ساز بدن یا نیاز به انرژی بیشتر
۳) عملکرد غیرموثر یا ناقص عضو
این مطالب علل گوناگون کاهش وزن در اسب و نیز مراحلی را که دامپزشک باید طی کند تا به یک تشخیص مطلوب برسد مورد بحث قرار می‌دهد.
● بررسی مکانیسم‌های پاتوفیزیولوژیک در کاهش وزن اسب
۱) جذب ناکافی یا مصرف ناقص غذا توسط اسبها
شرایطی بسیار همچون روشهای نامناسب مدیریتی می‌تواند منجر به جذب ناکافی یا مصرف ناقص غذا گردد برای مثال اگر به هنگام غذا خوردن بین اسبها رقابت وجود داشته باشد احتمال دارد یکی از اسبها به اندازه کافی غذا دریافت نکند. عدم توانایی در تغذیه مناسب و کامل نیز ممکن است به این امر بیانجامد که حیوان نتواند به حد کفایت از غذا استفاده کند این عدم توانایی ممکن است بر اثر مشکلات مربوط به دهان باشد از جمله موجی شکل قرار گرفتن دندانهای آسیا در اثر سائیدگی ناهماهنگ و افتادن بعضی از دندان‌ها و ناهماهنگی و ردیف نبودن دندان‌ها و سایر مشکلات اکتسابی و مادرزادی دهان و دندان و یا انسفالومالاسی نیگروپالیدال. استفاده از غذاهایی که از نظر کیفی در سطح پایینی هستند و یا غذاهای کپک زده احتمالا منجر به امتناع دام از غذاخوردن می‌گردد. غذاهای نامرغوب که فاقد انرژی و پروتئین یا مواد معدنی و ویتامین‌ها به اندازه کافی باشد موجب بروز عوارض ناشی از فقر غذایی می‌شوند.
۲) افزایش میزان سوخت‌وساز بدن اسبها
تمرینات سنگین و سرمای محیط و شیرواری می‌توانند نیاز به انرژی را در اسب افزایش دهند نئوپلازی و نارسایی حاد عضوی و جراحات ضربه‌ای و درد‌های شدید و مسمومیت عفونی و حالات التهابی از جمله پنومونی نیز می‌توانند موجب افزایش میزان سوخت‌وساز در بدن گردند. واسطه‌های التهابی که در بعضی از این حالات ایجاد می‌شوند ممکن است به طور زیان‌باری استفاده از مواد غذایی را به وسیله کاهش کارایی متابولیکی از طریق چرخه‌های غیرمفید سوخت‌وساز در بدن تحت تاثیر قرار دهند.
چنانچه توده‌ای از بافت التهابی یا سرطانی به حد کافی بزرگ باشد اغلب اوقات ممکن است انحراف قابل توجهی در مسیر مواد مغذی از سوی بافت‌های سالم بسوی اینگونه بافت‌ها روی دهد.
۳) عملکرد غیرموثر یا ناقص عضوی از اسب
بیماری‌هایی هستند که در اثر عملکرد ناقص میان نارسایی عضوی از بدن همچون نارسایی مزمن قلبی، کلیوی، کبدی بوجود می‌آیند و موثر در ایجاد عارضه کاهش وزن اسب می‌باشد.
- بیماریهای مزمن قلبی در اسب
بیماریهای قلبی شاید همیشه با کاهش وزن همراه نبوده اما گاهی کاهش وزن اسب در شرایط مزمن مثل نارسایی احتقانی قلب – اندوکاردیت یا فیبریلاسیون دهلیزی دیده می‌شود.
- بیماری مزمن کلیوی اسبها
بیماریهای داخلی کلیه در اسبها نادر است به هرحال بیماریهای کلیوی در اسبها هر علتی که داشته باشد همیشه با کاهش وزن و تعدادی از نشانه‌های آشکار درمانگاهی همراه است حالت ازوتمی و افزایش در غلظت سرومی اوره و کراتنین باعث می‌شود بررسی دقیق‌تری روی عملکرد کلیه به عمل آید.
- بیماریهای مزمن کبدی در اسب
بیماریهای مزمن کبدی همچون مسمومیت با گیا‌هان سمی یا سیروز کبدی پیش‌رونده در غیاب نشانه‌های کلینیکی آشکار می‌تواند با کاهش وزن مزمن همراه باشد.
- بیماریهای مزمن روده‌ای در اسب و سوء جذب
بیماریهای التهابی مزمن روده‌ای با علل متفاوت منجر به سوء جذب شده و باعث لاغری پیش‌رونده می‌شود.
- لنگش در اسبها
التهاب بافت مورق سم بیماری استخوان ناویکولار، قره‌قوش (splints)، آسیب به لایه‌های سم بدلیل قدم گذاشتن روی شئ تیز یا بیماری مفصلی مزمن می‌تواند لنگش ایجاد کرده که غالباً می‌تواند در اندام حرکتی قدامی یا خلفی اتفاق افتد به هرحال این شرایط می‌توانند دلیل کاهش وزن چشمگیر باشند مخصوصاً زمانی که درد به صورت درمانگاهی آشکار شود.
در موارد نادر بیماریهای سیستمیک مثل لپتوسپیروز، بروسلوز، عفونت هرپس ویروس می‌تواند با کاهش وزن در غیاب نشانه‌های خاص دیگر همراه باشد.
آلودگی‌های انگلی شدید از جمله وجود تعداد زیادی از استرونژیلوس‌های مهاجر و بالغ می‌تواند با فقر غذایی همراه باشد ولی در هرصورت بیشتر اسبها بار انگلی سنگین را تحمل کرده بدون کاهش وزن، مگر این که آسیب روده‌ای پیش آید.
● تشخیص علل کاهش وزن در اسبها
بعد از بررسی اجمالی علل کاهش وزن در اسبها، در ادامه روند تشخیص و مراحل معاینات درمانگاهی و آزمایشگاهی را جهت رسیدن به عامل اصلی کاهش وزن حیوان در میان عوامل متعدد، مورد مطالعه قرار می‌دهیم.
۱) گرفتن تاریخچه
۲) انجام معاینات فیزیکی
۳) بکارگیری روشهای تشخیصی تکمیلی
● گرفتن تاریخچه
همانند مطالعه و بررسی اکثر موارد درمانگاهی، در ارزیابی وضعیت اسبی که با مسأله کاهش وزن روبه‌روست اولین کار بدست آوردن تاریخچه کامل از بیمار است. ابتدا باید به وضع ظاهری اسب توجه نمود سپس سعی در تشخیص اینکه حیوان به چه میزان و با چه سرعتی وزن کم کرده است پرداخت. وقتی که یقین حاصل شد که اسب دچار عارضه کاهش وزن است باید به نکاتی از تاریخچه حیوان توجه کرد که می‌تواند در تشخیص عامل بیماری و همچنین در تشخیص تفریقی در بین دسته عواملی که احتمالا وقوع آنها از سایرین بیشتر است کمک نماید.
● سوالاتی که باید برای بدست آوردن سابقه اسب مبتلا به عارضه کاهش وزن پرسیده می‌شود
۱) آیا اسبها برای بدست آوردن غذا با همدیگر رقابت دارند؟
۲) آیا اسب می‌تواند غذا بدست آورد؟ (مثلا لنگش شدید باعث ناتوانی در دسترسی به علوفه و چریدن می‌شود)
۳) آیا در شرایط نامناسب آب‌و هوایی سرپناه مناسبی برای حیوان وجود دارد؟
● نوع استفاده از اسب
۱) اسب به چه شدتی تمرین داده می‌شود؟
۲) وضعیت تولیدمثلی حیوان چگونه است؟ (آبستن یا شیروار است)
● تغییر در شرایط نگهداری اسب
۱) قبل از وقوع کاهش وزن آیا اسب شرور به گله اضافه شده است؟
۲) آیا قبل از وقوع کاهش وزن، افزایش در سطح تمرینات حیوان وجود داشته است؟
● رژیم غذایی اسبها (نوع و کیفیت غذا)
۱) برنامه غذایی چگونه است؟
۲) کیفیت غذا در چه سطحی است؟
۳) ترکیب جیره از نظر مواد غذایی چگونه است؟
۴) آیا تشخیص غذادهنده به اسبها راجع به نوع و مقدار مورد نیاز از هر قسم ماده غذایی آگاهی دارد؟
● غذا خوردن اسب
۱) آیا حیوان در حین جویدن با مشکلی روبه روست؟
۲) آیا در بلع اشکالی دارد؟
۳) آیا کم‌اشتها یا بی‌اشتها است؟
● مشکلات دیگر غیر از کاهش وزن
- آیا اسب اسهال دارد؟
- آیا افزایش تعداد تنفس یا اختلال تنفسی دارد؟
- آیا دچار تکرر ادرار و تشنگی زیاد است؟
- آیا دل‌درد دارد؟
غذای دام باید به نحو مطلوبی بازرسی و طرز تغذیه نیز مشاهده شود بنابراین مزیتی که دامپزشک سیار (دامپزشکی که برای ویزیت بیمار به محل می‌رود) دارد آن است که امکان بازرسی وضعیت غذا، طرز تغذیه کردن و محل استراحت دام مستقیما توسط دامپزشک وجود دارد. دامپزشک نباید تصور نماید که دامدار راجع کیفیت بالای علوفه‌ای و مواد دانه‌ای مطلع است و بایستی درخواست آزمایش غذایی دام را بنماید.
در موارد خاصی که بیش از یک اسب کاهش وزن نشان دهد تجزیه غذا و مطلع شدن از ترکیبات غذا (ویتامین‌ها و املاح) سودمند می‌باشد و از این طریق کمبودهای موجود در محتوای انرژی، پروتئین و مواد مغذی ضروری می‌تواند مشخص شود.
دامپزشک باید مشخص کند که آیا قبل از وقوع کاهش وزن، تغییری در شرایط نگهداری یا نوع استفاده از اسب وجود داشته است یا خیر. این تغییرات می‌تواند شامل یک یا چند مورد از حالات زیر شود.
۱) افزایش سطح یا نوع تمرین
۲) ورود اسب جدید به گله که از سایرین قویتر باشد
۳) شیروار شدن
۴) استفاده از علوفه یا مواد دانه‌ای جدید
۵) تغیر محل نگهداری
بایستی از صاحب دام راجب هر گونه مساله‌ی غیرعادی دیگری به غیر از کاهش وزن سوال نمود این حالت غیرعادی ممکن است شامل اسهال، نوشیدن آب فراوان، افزایش فعالیت تنفسی یا سرعت در تنفس، تب و یا دل‌درد باشد اینگونه علایم بالینی ممکن است نمایانگر یک بیماری اولیه از قبیل نارسایی کلیوی (تکرر ادرار و تشنگی زیاد) یا بیماریهای عفونی التهابی (پنومونی، بیماریهای التهابی روده) و یا آبسه‌های موجود در محوطه بطنی باشد.
● انجام معاینات فیزیکی اسب:
مرحله بعدی در ارزیابی اسب مبتلا به عارضه کاهش وزن، معاینات فیزیکی است.
یک معاینه کامل باید روی همه اسب‌هایی که دچار لاغری شده‌اند انجام پذیرد زیرا چنین بیمارانی ممکن است بیش از یک مشکل داشته باشند. هر نکته در تاریخچه که به وجود یک بیماری اولیه اشاره کند باید به هنگام معاینات فیزیکی مورد توجه دقیق قرار گیرد. مثلا دامدار مشاهده کرده است که اسب سرفه داشته یا به سختی تنفس می‌کرده است آنگاه ارزیابی کامل دستگاه تنفس توصیه می‌شود.
ملامسه از طریق رکتومیکی از روشهای مهم معاینات فیزیکی بر روی حیوان است که در عمل توش رکتال ممکن است در بعضی موارد توده‌هایی نظیر آبسه‌ها یا تومورها در محوطه بطنی لمس گردد.
ضخیم شدن جدار روده، بزرگ شدن عقده‌های لنفاوی مزانتریک، چسبندگی‌هایی در ون محوطه شکمی می‌تواند ملامسه شود همچنین مدفوع اسب نیز برای یافتن شواهدی دال بر وجود اسهال و یا وجود شن در آن مورد مشاهده عینی قرار گیرد.
شنیدن صدای قلب و بررسی پارامترهای درمانگاهی همچون رنگ غشاءموکوسی، زمان پرشدگی مویرگی، تعداد ضربان قلب و نظم و شدت ضربان، الکتروکاردیوگرافی و اکوکاردیوگرافی از جمله معاینات بالینی می‌باشند که جهت رسیدن به تشخیص صحیح و مناسب توصیه می‌شود.
گوش کردن به صداهای دستگاه گوارش و تنفس جهت پی بردن به علت کاهش وزن در دام نیز توصیه می‌شود.
یک نکته مهم در معاینه اسب مبتلا به عارضه کاهش وزن این است که باید تحلیل عضلانی و از دادن چربی بدن به صورت موضعی یا منتشر را از یکدیگر متمایز نمود زیرا دلایل تحلیل رفتن عضلانی بویژه اگر به صورت موضعی باشد با دلایل کاهش وزن متفاوت است.
تحلیل عضلانی به صورت موضعی در نتیجه کم شدن فعالیت عضله در یک موضع خاص ظاهر خواهد شد مثالی که برای این حالت می‌توان آورد عدم تقارن عضلات سرینی که به هنگام مقایسه عضله متاثر شده با عضله قرینه‌اش در طرف مقابل که حالت طبیعی دارد آشکار می‌گردد.
● بکارگیری روشهای تشخیص تکمیلی:
اگر یافته‌های مشاهده شده در خلال معاینه فیزیکی به تعین موقعیت روند بیماری کمک نماید در مرحله بعد می‌بایست کار با تمرکز بر آن روند ادامه باید مثلا اگر اسبی با تاریخچه سرفه در معاینه با گوشی نیز افزایش تعداد تنفس و خس‌خس سینه داشته باشد اقدام بعدی در جهت تشخیص تکمیلی باید دربر گیرنده آزمایش سیتولوژیک خلط و کشت میکروبی آن، رادیوگرافی از سینه، تابلوی خون و تعیین میزان فیبرینوژن باشد.
نمونه خون باید برای تعین نمودار خون، میزان فیبرینوژن، مشخصات شیمیایی ارسال گردد. این آزمایشات به تعیین وجود حالت التهابی یا عفونی کمک می‌کند. در اسب‌هایی با التهاب حاد ممکن است افزایش لکوسیت‌ها، نوتروفیل‌ها، منوسیت‌ها، افزایش فیبرینوژن خون تا ظاهر گردد.
در حالات التهابی مزمن ممکن است شمارش افتراقی گلبولهای سفید به وضعیت طبیعی بازگردد ولی اغلب غلظت فیبرینوژن همچنان بالا می‌ماند و همچنین امکان بوجود آمدن کم‌خونی ناشی از بیماریهای مزمن اسب‌های مبتلا به حالات التهابی مزمن وجود دارد.
در اسب‌های مبتلا به کاهش وزن ارزشمندترین آزمون‌های بیوشیمیایی سرم عبارتند از:
اندازه‌گیری کراتینین، ازت اوره خون (B.U.N)، آنزیمهای کبدی (سوربیتول دهیدروژناز و گاماگلوتامیل ترنسفراز)، بیلی‌روبین، آلبومین و گلوبولین.
نتایج بدست آمده از تست‌های آزمایشگاهی اولیه چگونگی به کارگیری روشهای تشخیصی بعدی را مشخص می‌کند مثلا چنانچه حداقل اطلاعات اولیه افزایش مشخص فعالیت آنزیمهای کبدی را اشکار می‌کند ارزیابی بعدی ممکن است شامل اولترا سونوگرافی و بیوبسی کبد باشد.
اگر در مورد اسبی مشخص شده که حالت ازتمیو ایزوستنوریک دارد، در آن صورت باید آزمایشات در جهت تشخیص تفریقی این نارسایی مزمن و نارسایی‌های کلیه انجام پذیرد و این آزمایشات باید شامل اولتراسونوگرافی کلیه و اندازه‌گیری الکترولیت‌هایی که به مقادیر جزئی در ادرار ترشح می‌شود و میزان بعضی آنزیمها در ادرار باشد.
اگر چنانچه شکی نسبت به وجود یک روند التهابی بر اساس افزایش فیبرینوژن یا تعداد گلبولهای سفید (wbc) وجود دارد نمونه‌گیری و بررسی مایع صفاقی و نیز رادیوگرافی از سینه الزامی است نمونه‌گیری از مایع جنب نیز ممکن است به منظور شناسایی کانون التهاب انجام می‌شود.
چنانچه در یک یا هر دوی این حفرات (سینه و شکم) التهاب چرکی تشخیص داده می‌شود مایعات نمونه‌برداری شده از آنها را باید جهت کشت میکروبی و تعین حساسیت آنتی‌بیوتیکی به آزمایشگاه ارسال کرد.
اما در صورتی‌که هیچ مسأله غیرطبیعی در معاینات فیزیکی و یا بررسی‌های آزمایشگاهی مقدماتی یافت نشد و هیچ نکته‌ای در خصوص نگهداری و مدیریت نامناسب اسب در تاریخچه وجود نداشت آنگاه آزمایشهای اختصاصی جذب معدی- روده‌ای برای تعین وجود سندرم‌های سوء جذب توصیه می‌شود.
این آزمایشات معمولاً یا شامل گلوکز خوراکی و یا آزمایش جذی گزیلوز می‌باشد.
● آزمایش جذب گلوکز خوراکی اسبها:
▪ مراحل آزمایش
۱) وزن اسب اندازه‌گیری می‌شود و حیوان سرتاسر شب گرسنه نگهداری می‌شود. (۱۲-۱۸ ساعت پرهیز غذایی لازم است)
در دو ساعت اول آزمایش باید از نوشیدن آب توسط دام نیز جلوگیری شود.
۲) یک گرم از D- گلوکز انهیدراز یا مونوهیدرات به ازای هر گیلوگرم وزن بدن حیوان درنظر گرفته شده و محلول تازه ۲۰% در آب گرم تهیه می‌شود.
۳) در نمونه ناشتا، از خون فوراً قبل از آزمایش گرفته شده و زمان صفر برای آن دو در نظر گرفته می‌شود (همه نمونه‌ها در ماده‌ی ضدانعقاد. فلوئورید سدیم)
۴) لوله بینی معدی (nasogastic-tube) گذارده شده و تمام محلول گلوکز به معده رسانده می‌شود
۵) نمونه‌های دیگر خون در دقیقه‌های ۱۸۰، ۱۲۰، ۹۰، ۶۰، ۳۰ گرفته شده و برای اندازه‌گیری گلوکز به آزمایشگاه فرستاده می‌شود و منحنی عمودی جذب گلوکز کشیده می‌شود.
● تفسیر آزمایش
در شرایط نرمال منحنی جذب دو فاز دارد در ۲ ساعت اول گلوکوز بی‌وقفه از روده کوچک جذب شده و غلظت گلوکز پلاسما دو برابر می‌شود.
فازدوم وابسته به انسولین بوده و یک نزول پیش‌رونده را برای رسیدن به حالت سکون که پس از ۶ ساعت حاصل می‌شود نشان می‌دهد.
ساعتهای نمونه‌گیری که بیان شد باید این خصوصیت را در مواردی که جذب لطمه نخورده است نشان دهد.
- یک خط صاف معرف سوء جذب کامل بوده و غالباً بر پیش آگاهی بد دلالت می‌کند زیرا دلایل اصلی التهاب پیش‌رونده دیواره روده یا نفوذ سلولی سرطانی دیواره روده است و تشخیص توسط هیستو‌پاتولوژی تایید می‌شود.
- منحنی حد واسط جذب طبیعی و سوء جذب کامل، سوء جذب جزئی را نمایان می‌سازد که دلایل سوء جذب جزئی عبارتند از:
اختلالات گردش خون، کوچک شدن پرزها یا تغیرات التهابی قابل برگشت ناشی از آلودگی انگلی.
● یافته‌های غیرطبیعی تنفسی اسب
۱) خرخر یا خس‌خس
۲) افزایش تعداد تنفس – سختی تنفس و ترشحات چرکی از بینی یا سرفه
برخورد: اندسکوپی رادیوگرافی از سینه، شستشوی نای و نایچه‌ها، CBC، آزمایشات سرم
● یافته‌های غیرطبیعی دستگاه ادراری اسب
۱) تشخیص کلیه بزرگ شده و یا کوچک شده در توش رکتال
برخورد: اولتراسو نوگرافی و تشخیص بیماری کلیوی حاد از مزمن
۲) ادرار رقیق با افزایش ادرار رقیق شده
برخورد: تجزیه ادرار، در صورت وجود باکتری و WBC کشت باکتریایی عفونت جهت تشخیص عفونت
● آنالیز شیمیایی
ـ برخورد با اختلالات حرکتی:
▪ معاینه کامل عصبی
▪ تهیه رادیوگراف از محل محدود شده در معاینه عصبی
▪ سنجش عیار EHV-۱ در سرم، انسفالیت شرقی و غربی
▪ تجزیه مایع مغذی نخاعی
ـ برخورد با ناتوانی در گرفتن غذا:
▪ اندوسکوپی دهان و حلق
▪ رادیوگرافی از دهان و حلق
▪ معاینه عصبی
در این حالات در مورد هاری احتیاط باید کرد.
● انتخاب راه‌های درمان بیماریهای اسب
انتخاب شیوه درمان اسب مبتلا به کاهش وزن مبتنی بر مسائلی است که از تاریخچه، معاینات فیزیکی و کارهای تکمیلی متعاقب آن بدست می‌آید.
برخی از بیماری‌ها که در اسب می‌تواند منجربه کاهش وزن شود ممکن است به‌جز یک حالت تسکینی، پاسخ قابل توجه به درمان ندهد (مثلا نئوپلازی یا نارسایی مزمن عضو)
از سوی دیگر بعضی حالات ممکن است به طور کاملا مطلوبی به درمان جواب دهد (انتروپاتی در اثر وجود شن، آبسه‌های داخل حفره شکمی، دریافت ناکافی غذا بدلیل رقابت، نامتعادل بودن جیره غذایی و مسائل مدیریتی)
به طور کلی هنگامی‌که علت کاهش وزن مشخص شود راه‌های درمانی را می‌توان در کتب مرجع مربوط به مسائل درمانی اسب یافت.
منابع فارسی:
۱. طب داخلی دامهای بزرگ برادفوردپی. اسمیت
۲. بیماریهای اسب ا.ام.جانستون. ترجمه دکتر بهنام واحدی اردبیلی
۳. کلینیکال پاتولوژی دامپزشکی تالیف. پروفسور گانتی
آ. ساستری ترجمه دکتر علی مجابی- دکتر ابولقاسم مرادی
REFRENCE:
Identifying the cause of weight loss in horse. veterinary medicine (magazine)