به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور و آبزیان»؛ جوجه همراه با کیسه زرده بزرگی که حدود 20% از کل وزن بدن را تشکیل می‌دهد سر از تخم درمی‌آورد. در زمان تفریخ جوجه‌ها تقریباً 45 گرم وزن دارند که در حدود 8 گرم آن مربوط به کیسه زرده است این کیسه در روزهای آخر جنینی به درون حفره شکمی جوجه انتقال می‌یابد کیسه حاوی مقدار زیادی چربی و پروتئین بوده این مواد مغذی 50درصد انرژی و 43درصد پروتئین مورد نیاز جوجه را در چند روز اول زندگی تامین می‌کنند.
زرده منبع اصلی مواد غیرحیوانی برای تشکیل جنین و رشد آن در دوران انکوباسیون می‌باشد که دو سوم محتوای ماده خشک آن چربی است که از نوع لیپو پروتئین‌ها با دانسیته خیلی پائین (VLDL) و ویتلوژنین می‌باشد. (ویتلوژنین فسفو پروتئین زرده می‌باشد) این دو نوع ترکیب تأمین‌کننده انرژی هستند و اسیدهای چرب در این زمان برای ساخت غشاء سلولی به مقدار زیاد لازم هستند. فوسویتین پروتئینی است که فسفر را متمرکز می‌کند و بصورت گرانول وجود دارد. فوسویتین همراه با کلسیم آزاد شده از پوسته تخم‌مرغ برای تشکیل اسکلت جوجه به مصرف می‌رسد. قسمت آبکی زرده ایمونوگلوبولین IgG را در خود دارد که جهت ایجاد ایمنی پاسیو یا غیرفعال در ابتدای زندگی جوجه به منظور مقابله با عفونت‌ها بسیار اهمیت دارد. با همه اهمیت زرده در روزهای اولیه زندگی جوجه‌ها بیشترین تلفات را در هفته اول زندگی می‌تواند باعث می‌شود که معمولاً از روز سوم زندگی شروع شده اوج آن در روز هفتم زندگی است و بعد از آن به تدریج کاهش پیدا کرده و حدودا در روز دهم مرگ ومیر ناشی از عفونت کیسه زرده به حالت عادی برگشت می‌کند.
عفونت کیسه زرده و راه‌های انتقال آن
همان طور که گفته شد متداول‌ترین و رایج‌ترین علت مرگ ومیر در هفته اول زندگی است.
اجرام بیماری‌زا و غیربیماری‌زای زیادی در به وجود آوردن عفونت کیسه زرده دخالت دارند که هم می‌تواند ازطریق تخمدان به صورت انتقال عمودی یا از طریق آلودگی مجرای تخم یا اویدوکت باعث عفونت کیسه زرده شودو یا آلودگی از طریق پوسته تخم‌مرغ صورت گیرد که این راه بیشترین حالت وقوع عفونت کیسه زرده است.
راه‌های انتقال آلودگی
انتقال عمودی از طریق تخمدان (Ovarian Transmission)، انتقال از طریق عفونت اویدوکت (Salpingitis) و انتقال از طریق آلودگی پوسته (EggContaminated)
عوامل ایجادکننده
میکروارگانیسم‌های مختلفی باعث آلودگی و عفونت کیسه زرده می‌شوند. باکتری E.coli سردسته اجرام میکروبی در عفونت زرده است که هم می‌تواند ازطریق عفونت اویدوکت باعث آلودگی کیسه زرده شود و هم از طریق آلوده شدن پوسته تخم‌مرغ که این حالت متداول‌ترین شکل بروز عفونت کیسه ناشی از E.coli می‌باشد. علاوه برباکتری E.coli باکتری‌های دیگری مثل پروتئوس و باسیلوس و... می‌توانند باعث عفونت زرده شوند.
در مواردی که عفونت توسط باکتری E.coli ایجاد شده باشد محتویات عادی کیسه زرده که سبز زرد رنگ با قوام ویژه کیسه زرده است وقتی عفونی شد کیسه زرده به صورت زرد قهوه‌ای با قوام کازئوزی تا مایع زرد قهوه‌ای تغییر شکل پیدا می‌کند. در بعضی مواقع نفوذ جرم بیماری‌زا از دیواره کیسه زرده باعث انتشار آلودگی از طریق پرده صفاق به کیسه‌های هوایی و حتی باعث تورم عفونی پرده قلب و همین طور پری‌هیاتیت تورم عفونی پرده روی کبد می‌شود. درصد تلفات ناشی از عفونت کیسه زرده بستگی به مقدار تخم مرغ‌های آلوده پاتوژنتیسه و همین طور تعداد جرم بیماری‌زا دارد.
در عفونت کیسه زرده، کیسه زرده بد بو و بد رنگ بوده و در سطح آن رگ‌های خونی دیده می‌شود. این مسئله عمدتاً ناشی از موارد زیر می‌باشد.
نقص در رعایت بهداشت و ضدعفونی تخم‌مرغ‌های قابل جوجه‌کشی، وجود تخم‌مرغ‌های خیس یا شسته شده، بالا بودن سطح آلودگی در جوجه‌کشی و عدم وجود بهداشت و ضدعفونی در مرغداری. با اجرای برنامه‌های مدیریتی از جمله تامین شرایط مناسب بهداشتی و پرورشی مانند تامین دمای مناسب، رطوبت و توجه به تغذیه جوجه‌ها می‌توان از ایجاد عفونت کیسه زرده در جوجه‌ها جلوگیری کرد.
رابطه کیسه زرده و تغذیه اولیه
در جوجه‌هایی که بتازگی از تخم بیرون آمده‌اند با قی‌مانده کیسه زرده مواد غذایی درونی را برای فرآیند بقاء جوجه در روزهای اولیه زندگی تا زمان آغاز استفاده از مواد خوراکی خارجی تامین می‌کند. جدا از مقدار بیشتر چربی و پرتئین کیسه زرده محتوی مقدار زیادی آنتی‌بادی‌های مادری است که باعث می‌شوند جوجه‌ها در برابر بیماری‌های عفونی و واگیردار مورد محافظت قرار گیرند.
معمولاً 48 ساعت بعد از مرحله جوجه‌کشی جوجه‌ها، (مرحله جوجه‌کشی در کارخانه تا ورود جوجه‌ها به سالن پرورش) آنها غذا مصرف نمی‌کنند و در طول این مدت به طور معمول وزن بدن جوجه‌ها به علت استفاده از زرده کاهش می‌یابد با مصرف مواد غذایی فرآیند رشد درست بعد از 24 ساعت از اولین بلع مواد غذایی آغاز می‌شود وتغذیه اولیه با مواد غذایی باعث سریع‌تر شدن فرآیند رشد و تکامل روده (که رابطه مستقیم با تکامل دیگر ارگانها دارد) در اواسط دوره بعد از مرحله جوجه‌کشی می‌گردد. این برتری رشد که توسط مصرف خوراک اولیه بدست آمده است تا زمان عرضه به بازار جوجه‌ها باقی می‌ماند.
آزمایشات زیادی در رابطه با راه‌های جذب کیسه زرده و تاثیر عوامل مختلف (عوامل محیطی، مصرف خوراک و کیفیت تغذیه) بر میزان باز جذب کیسه زرده در گذشته انجام شده است و نشان داده شده یکی از عواملی که می‌تواند روند جذب آنتی‌بادی‌های مادری را از طریق کیسه زرده مختل کند استرس می‌باشد. استرس باعث انقباض رگ‌های خونی اطراف کیسه زرده می‌شود و نهایتاً انتقال و جذب آنتی‌بادی‌ها و سایر مواد مغذی را از طریق عروق مزانتریک بلوکه می‌کند.
کیسه زرده از دو راه جذب و به بهره‌برداری جوجه‌ها می‌رسد، در روش اول مقداری از کیسه زرده (محتوی کیسه زرده) بوسیله اندو سیتوز وبطور مستقیم از دیواره کیسه زرده به درون خون جذب می‌شوند. راه دوم باز جذب زرده بخش اعظم زرده (باقیمانده زرده) از طریق پایه (ساقه) کیسه زرده وارد روده کوچک می‌شوند. مصرف غذا پس از خروج جوجه از تخم لازم و ضروری است تحقیقات نشان داده است که مصرف غذا باعث جذب سریع‌تر کیسه زرده می‌گردد. مشخص شده با حرکت روده‌ها در جوجه‌هایی که تغذیه شده‌اند انتقال زرده به داخل روده سریع‌تر شده، عوارض ناشی از عدم جذب کیسه زرده نیز به میزان زیادی کاهش می‌یابد.
در زمانی که غذا در دسترس جوجه‌ها نباشد کیسه زرده مستقیماً از طریق دیواره کیسه زرده توسط اندوسیتوز جذب و وارد گردش خون می‌شود این در حالی است که با مصرف غذا بسبب فشار بیشتری که حجم روده‌ها به کیسه زرده وارد می‌آورد جذب زرده از راه ساقه کیسه زرده به داخل روده باریک با سرعت بیشتری انجام می‌شود. امروزه مشخص شده است بهره‌برداری از کیسه زرده در جوجه‌هایی که تغذیه مناسبی دارند نسبت به جوجه‌هایی که به هر دلیلی از خوردن مواد غذایی مناسب محروم می‌مانند سریع‌تر و بیشتر است، حرکات حلقوی روده که به علت حرکت مواد غذایی در داخل روده بوجود می‌آید باعث این مهم می‌باشد.
از سوی دیگر مواد مغذی کیسه زرده به سرعت کاهش یافته و اغلب اوقات کیسه زرده در طول چند روز اول کاملاً جذب می‌شود. هشتاد درصد چربی زرده در پایان نخستین روز خروج جوجه مصرف می‌شود. میزان تری‌گلیسرید موجود در زرده در هنگام خروج از تخم کمتر از یک گرم بوده و اگر تری‌گلیسرید به عنوان منبع انرژی اولیه فرض شده، بنابراین یک گرم تری‌گلیسرید با شرط بازده 95درصد تنها قادر به تامین 8 تا 9 کیلوکالری انرژی متابولیسمی می‌باشد البته میزان نیاز جوجه به انرژی خیلی بیشتر از این حد بوده تری‌گلیسرید موجود در زرده به عنوان تنها منبع انرژی بعد از خروج جوجه از تخم کفایت نمی‌کند. و این مسئله اهمیت تغذیه روزهای ابتدایی جوجه‌ها را بیشتر نمایان می‌کند.
در اثر قطع مصرف دان در روزهای اول، نه تنها دستگاه گوارش تحریک نمی‌شود بلکه فعالیت سیستم ایمنی هم مختل می‌شود و چون جوجه‌ها هیچگونه کربوهیدراتی دریافت نمی‌کنند برای جبران نمودن این وضعیت نیازمند جذب انرژی از باقی‌مانده‌های زرده می‌شوند (در واقع به منظور تامین انرژی مورد نیاز جوجه، مواد موجود در زرده دفع نمی‌شوند و در کیسه زرده باقی می‌مانند). این حالت نه تنها سبب افزایش احتمال بروز عفونت کیسه زرده می‌شود بلکه ممکن است موجب کاهش جذب آنتی‌بادی‌های مادری موجود در زرده می‌شود.
میزان بازجذب کیسه زرده با میزان نیاز و احتیاجات انرژی جوجه‌ها ارتباط داشته و البته با میزان خوراک مصرفی آنها بطوری که میزان مصرف خوراک و ورود غذا به روده باعث می‌شود کیسه زرده از راه خون جذب نشده و از راه ساقه کیسه زرده که به انتهای روده متصل است جذب بدن جوجه شود و این امر باعث جذب بهتر و بیشتر کیسه زرده می‌شود، زمانی که غذا مصرف نشود زرده مستقیماً از طریق دیواره کیسه زرده بوسیله اندوسیتوز جذب خون می‌شود.
عوامل مولد و طرز انتقال عفونت کیسه زرده
تلفات در عفونت کیسه زرده معمولاً در عرض سه روز بعد از تولد به حداکثر می‌رسد ولی گاهی تا سن 10 روزگی ادامه می‌یابد. میزان تلفات معمولاً بین 10-5 درصد است ولی واگیری‌های شدید شکل حاد ممکن است تا 50درصد نیز برسد. زرده که یک چربی معلق در آب است بوسیله لسیتین سفت شده و بطور معمول نسبت به تجزیه توسط باکتری‌ها مقاوم است.
تعدادی از باکتری‌ها مثل باسیلوس سرئوس، استافیلوکوکوس اورئوس، کلستریدیوم ولشی دارای سیستم آنزیمی لازم برای تجزیه زرد بوده و برای ازدیاد خود اجزاء موجود را مصرف می‌نمایند. این باکتری‌ها شکل حاد عفونت کیسه زرده را بوجود می‌آورند و به همراهی باکتری‌های دیگر مثل اشیریشیاکلی، کوکسی، گونه‌های پروتئوس و پزودوموناس ممکن است باعث فساد بیشتر زرده گردند. این باکتری‌های دسته دوم همچنین مسئول ایجاد عفونت‌های تحت حاد که در آنها مرگ تا 10 روز به تأخیر می‌افتد نیز می‌باشد. یکی از عوامل لازم جهت عفونت حاد کیسه زرده آلودگی شدید محیط جوجه‌کشی با پوسته تخم‌مرغ با یکی از باکتری‌های آلوده کننده اولیه است که قبل از انتقال به ماشین جوجه‌کشی یا بعد از انتقال به داخل تخم‌مرغ کشیده شده و باعث آلودگی می‌گردند. حتی پس از تولد ممکن است در دو یا سه روز اول باکتری‌ها از راه روده کور نیز به زرده رسیده و آنرا آلوده سازند. عوامل دیگر وجود میزان زیاد زرده است بخصوص اگر این زرده بطور غیرطبیعی حاوی میزان زیادی آب باشد. عفونت حاد کیسه زرده در یک دوره جوجه‌کشی باعث افزایش آلودگی ماشین جوجه‌کشی با باکتری‌های می‌گردد.
ورم ناف معمولاً در شرایطی که جوجه‌ها در رطوبت کم بدنیا می‌آیند ایجاد می‌شود. در مدت خروج جنین از پوسته قبل از اینکه کیسه زرده بطور کامل بداخل حفره بطنی کشیده شود رطوبت کم باعث خشک شدن بیشتر غشاء جنینی وچسبیدن آن به غشاءهای پوسته می‌گردد. این حالت می‌تواند سبب کشیده شدن قسمتهائی از غشاءهای پوسته همراه با غشاء جنینی از راه سوراخ ناف گردد. بعلت اینکه غشاءهای پوسته ازمواد کراتینی تشکیل شده بنابراین در اتولیز مقاوم بوده و درنتیجه پابرجا مانده و سبب تحریک و مرگ بافت اطراف شده و باعث حساس شدن آنها به عفونت می‌شود.
باکتری‌هائی مثل استافیلوکوک اورئوس و بعضی گونه‌های کلستریدیوم که پروتئولیتیک بوده و تولید سم نیز می‌کنند در ایجاد این عفونت دارای اهمیت بخصوصی می‌باشند. معمولاً رطوبت ماشین جوجه‌کشی را قبل از خارج کردن جوجه‌ها برای اینکه خشک شوند کم می‌کنند. این عمل بعد از اینکه اکثریت جوجه‌ها بدنیا آمدند انجام می‌شود.
تعداد کمی ازجوجه‌ها که دیرتر بدنیا می‌آیند دراین مدت در معرض رطوبت کم قرار می‌گیرند و این چنین جوجه‌ها محکوم به ابتلاء به ورم ناف می‌باشند. اگر اکثریت جوجه‌ها دیر بدنیا آیند نتیجتاً تعداد جوجه‌هائی که مبتلا به ورم ناف می‌گردند بسیار زیاد خواهد بود. ورم ناف احتمالاً در مواقعی که کیسه زرده بطور غیرطبیعی بزرگتر از حد معمول است و زمان بیشتری طول می‌کشد که به داخل حفره بطنی کشیده شود بیشتر دیده می‌شود.
براساس نوع باکتری آلوده‌کننده، ورم ناف می‌تواند سبب تلفات از 10-3 روز بعد از تولد گردد، در بسیاری از حالات که تلافت ورم ناف رو به پایان است کیسه زرده نیز شروع به آلوده شدن می‌نماید.
بیماری‌زائی عفونت زرده و ورم ناف در جوجه‌ها
علت مرگ در هر دو حالت عفونت زرده و ورم ناف مسمومیت خونی است. سرعت مرگ بستگی به میزان پیشرفت عفونت و نوع باکتری مبتلا کننده دارد. در حالت‌های حاد عفونت کیسه زرده تلفات ممکن است قبل از بدنیا آمدن در داخل تخم‌مرغ (Dead in shell) و یا ساعت‌های اولیه تولد اتفاق افتد.
در عفونت زرده کلی‌باسیلی اگر جوجه بیشتر از 4 روز زنده بماند اغلب علائم کلی سپتی‌سمی و پریکاردیت نیز دیده می‌شود. در بعضی موارد نیز ممکن است جوجه تلف نشده و زرده عفونی در بدن باقیمانده و باعث کندی رشد گردد. در بعضی حالات که استافیلوکوک اورنوس ایجاد عفونت خونی می‌نماید جراحات مفاصل خرگوشی نیز حاصل می‌گردد. در عفونت‌های خفیف مرگ ممکن است تا زمانی‌که جوجه تحت شرایط نامساعد مثل حرارت کم محیط و یا گرسنگی بیشتر ضعیف نشود اتفاق نیافتد.
تشخیص عفونت کیسه زرده
در عفونت کیسه زرده جوجه‌های مبتلا ضعیف، دورهم جمع شده و با شکم بزرگ و مخرج آلوده به مدفوع دیده می‌شوند. کیسه زرده معمولاً بزرگ و عفونی و سیاهرگ‌های زرده منبسط می‌گردند. زرده دارای ظاهر غیرطبیعی برنگ زرد و لخته‌ای و یا برنگ متمایل به قهوه‌ای وآبکی براساس نوع باکتری‌ها و مرحله عفونت می‌باشد. در عفونت‌های تحت حاد زرده با مایع ادماتوزی رقیق شده، دیواره‌های کیسه نازک و به آسانی پاره می‌شوند.
گاهی علائم تورم چرکی پرده قلب و کبد نیز وجود دارد. کشت‌های هوازی و بی‌هوازی زرده عفونی در عفونت کیسه زرده حاد معمولاً نشان‌دهنده یکی از باکتری‌های مبتلا کننده اصلی می‌باشند ولی در عفونت‌های پیشرفته رشد این باکتری ممکن است توسط رشد بیش از حد باکتری‌های ثانوی پوشیده شود مگر اینکه از محیط‌های اختصاصی استفاده شود.
در حالات تحت حاد باکتری‌های مختلفی ممکن است جدا شوند که اشریشیاکلی از همه بیشتر است.
در ورم ناف جای زخم با بعضی مواد کرآتینی در سوراخ ناف احاطه شده و اطراف آن یک منطقه از بافت نکروز وجود دارد. چسبندگی بین پوست دیواره بطنی و غشاء کیسه زرده در عفونت تحت حاد کیسه زرده ممکن است موجود باشد. بعلت تشابه علائم این حالات با بیماری پولوروز باید با استفاده از کشت میکروبی آنها را از هم تمیز دارد.
درمان عفونت کیسه زرده
هیچ روشی برای درمان جوجه‌های مبتلا در دسترس نیست. برطرف کردن آلودگی‌های ماشین جوجه‌کشی در جوجه‌کشی‌های بعدی بر اساس اتخاذ روشهای بهداشتی و مدیریت صحیح همراه با پرورش صحیح در مرغداری برای کاهش عفونت لازم است. تخم‌مرغ‌ها را باید قبل از قرار دادن در ماشین جوجه‌کشی در محلولهای ضدعفونی فرو برد و یا بخار فرمل داد. بهتر است قبل از اینکه به باکتری‌ها فرصت ورود به داخل تخم‌مرغ داده شود یعنی حداکثر تا 2 ساعت بعد از جمع‌آوری ازسالن تخمگذاری با بخار فرمل ضدعفونی شوند.
منابع: دکتر محمد حسن بزرگمهری- بیماری‌های طیور، انتشارات واحد فوق برنامه دفتر مرکزی جهاد دانشگاهی، چاپ اول ، تهران، فروردین 1364.
بیژن زحمتکش کارشناس ارشد تغذیه طیور، عفونت کیسه زرده و راه‌های مقابله با آن