به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور، آبزیان و حیوانات خانگی»؛ شیوع بیماری‌ها، زیان‌های مالی فراوانی را به صنعت دام و طیور وارد می‌کند. در جهت به حداقل رساندن این زیان‌ها میتوان از روش‌های پیشگیرانه چون کنترل عوامل بیماریزا و ناقلین آنها استفاده نمود. اینگونه اقدامات که در جهت کنترل بیماری‌ها و پیشگیری از آنها به کار می‌روند، تحت عنوان امنیت زیستی طبقه‌بندی می‌شوند.
امنیت زیستی مجموعه‌ای از اقداماتی است که شیوع ارگانیسم‌های بیماریزا را محدود می‌کند. با استفاده از عملیات ضدعفونی و همچنین اجرای مناسب اقدامات بهداشتی امنیت زیستی میتوان عوامل بیماریزا را ریشه کن نموده و یا به حداقل میزان ممکن رسانید. اقدامات پیشگیرانه‌ای چون واکسیناسیون و مراقبت‌های سرولوژیک می‌توانند به سلامت گله کمک کنند.
امنیت زیستی (بیوسکیوریتی) چیست؟
تعریف لغوی: امنیت زیستی از لحاظ لغوی از دو جزء (Bio) به معنای زیست و (security) به معنای امنیت تشکیل شده است و به طور کلی به معنای با امنیت زندگی کردن است.
امنیت زیستی شامل روش‌های بهینه، با صرفه و کارآمد کنترل، پیشگیری و ریشه‌کنی انواع بیماری‌های دامی می‌شود. روش‌های مختلف پیشگیری شامل بهسازی، بهداشت، مدیریت علمی و صحیح، واکسیناسیون، تغذیه و مسایل مربوط به آن، کنترل مداوم بیماری‌های متداول، قرنطینه و آموزش می‌باشد. یک برنامه کامل امنیت زیستی شرایطی را فراهم می‌کند که عامل بیماری به محیط مزرعه پرورش طیور وارد نشده و یا در صورت حضور شدیدا تحت کنترل و به یک سطح نسبتا و یا کاملا بی‌خطر مبدل گردد.
نقش کنترل و پیشگیری در امنیت زیستی: کنترل مؤثر بیماری‌های عفونی نقش بسیار مهمی در بازدهی و سودآوری بخش‌های مختلف صنعت دامپروری از جمله صنعت طیور دارد. کنترل بیماری‌های عفونی در گله اگر چه با مدیریت قوی در واکسیناسیون و تجویز داروها و درمان تا حدی قابل اجرا جلوه می‌کند ولی کارایی روش‌ها در اثر ظهور سویه‌های مقاوم باکتری‌ها و سویه‌های جدید ویروس‌هایی نظیر عوامل بیماری‌های گامبورو، مارک و کم‌خونی جوجه‌ها تضعیف می‌شود و هیچگاه به حد انتظار و کفایت عمل نمی‌کند و اینجاست که اهمیت فاکتور دیگری که همانا امنیت زیستی است، مشخص می‌شود.
پس میتوان اینگونه در نظر گرفت که واکسیناسیون و درمان، دو ضلع مثلث محافظت هستند و ضلع سوم این مثلث را بیوسکیوریتی تشکیل می‌دهد. باید توجه داشت که در شرایط عملی مرغدار با اجرام و موجودات بسیار ریز و نامرئی روبرو است که این عوامل بیماریزا برای آنکه در محیط خارج از بدن بتوانند زنده بمانند و وجود دائمی داشته باشند نیاز به مخزن و یا محل ذخیره دارند.
جوندگان، انواع پرندگان، حیوانات و یا مواد آلی نظیر کود، مدفوع و غیره را میتوان به عنوان مخزن عوامل عفونی در طبیعت ذکر کرد که در میان مخازن اشاره شده عوامل بیماری‌زای طیور، گله‌های طیور صنعتی به عنوان مهمترین مخزن و انسان نیز به عنوان عامل انتقال عوامل بیماریزا از گله‌ای به گله دیگر شناخته شده است.
همچنین به منظور پیشگیری و کنترل ویروس باید به منابع انتقال‌دهنده ویروس توجه نمود. عمده‌ترین منبع ویروس برای پرندگان، سایر پرندگان آلوده می‌باشد لذا رعایت قوانین قرنطینه‌ای و بیوسکیوریتی که اولین خط دفاعی در مقابل هر بیماری می‌باشد و به منظور مقابله با ویروس از مهمترین موارد به شمار می‌رود.
نقش عفونت در برنامه امنیت زیستی
بیوسکیوریتی زمانی کارآمد و مؤثر خواهد بود که بتواند زنجیره عفونت را در نقطه‌ای قطع کند، زنجیره عفونت شامل شش نقطه اتصال به صورت ذیل می‌باشد:
۱) عامل عفونت؛
2) مخزن عامل عفونت؛
3) خروج عامل عفونت؛
4) میزبان حساس؛
5) ورود به بدن میزبان؛
6) انتقال.
عوامل مؤثر در قطع زنجیره عفونت را میتوان به صورت ذیل ذکر کرد:
۱) تخلیه مرغداری؛
۲) بهداشت؛
۳) کنترل سایر حیوانات در مرغداری؛
۴) بیوسکیوریتی؛
۵) عامل عفونی؛
۶) مخزن؛
7) محل ورود عامل به بدن میزبان؛
8) انتقال.
۹) میزبان حساس؛
۱۰) واکسیناسیون.
نقش و اهمیت اقتصادی امنیت زیستی
تنظیم یک برنامه امنیت زیستی یکسان برای همه واحدهای پرورش طیور امکانپذیر نیست زیرا هر واحد با توجه به وضعیت ساختمان، تجهیزات، نوع طیور (گوشتی، تخمگذار و مادر و ...) وضعیت اقلیمی و سایر خصوصیات به مقرراتی ویژه نیاز دارد که با مدیریت واحد و با همکاری کادر بهداشتی خود و مراکز دامپزشکی آنها را تنظیم و به مرحله اجرا در می‌آورد.
نباید به برنامه‌های امنیت زیستی به عنوان یک هزینه غیرضروری نگاه کرد بلکه این اصول یک سرمایه‌گذاری مطمئن و دراز مدت برای تامین آینده‌ای روشن و سودآور است. حداکثر هزینه‌ای که برای عاری نگه داشتن یک مرغداری از اجرام بیماریزا صرف می‌شود، شاید کمتر از ۱ درصد کل هزینه تولید باشد. یکی از اساسی‌ترین اصول در هر برنامه امنیت زیستی انعطاف پذیری و قابلیت اجرای آن می‌باشد؛ طراحی برنامه‌ای همگام با آخرین پیشرفت‌های علمی که بتوان به طور صددرصد از آن تبعیت کرد.
این برنامه‌ها باید منطقی بوده و تمامی افراد فارم در هر رده پرسنلی قادر به درک آن باشند. برنامه‌ای که دارای پیچیدگی‌های غیرضروری باشد، با شکست روبرو خواهد شد. از آنجا که مزارع پرورش طیور مادر به عنوان حلقه اول زنجیره تولید طیور محسوب می‌شوند، رعایت ضوابط امنیت زیستی در این مزارع از اهمیت ویژه ای برخوردار است. امنیت زیستی یک جزء بسیار حیاتی در هر برنامه کنترلی است و برخلاف تصور رایج فقط انجام واکسیناسیون و تجویز دارو نمی‌باشد.
در حیطه برنامه‌های کنترل کیفیت، امنیت زیستی گستره پوششی خود را از پیشگیری از بیماری‌های طیور فراتر نهاده و بهداشت عمومی و حفظ سلامت مصرف‌کننده را نیز در بر می‌گیرد.
تعریف کلی و جامع از امنیت زیستی
حال با توجه به مطالب فوق می‌توانیم یک تعریف جامع و کامل در مورد امنیت زیستی داشته باشیم:
امنیت زیستی یا حفاظت حیاتی شامل برنامه‌های پیشگیری از پاتوژن‌های اولیه‌ای است که به طور بالقوه برای سلامتی گله مضر هستند؛ یعنی جلوگیری از ورود بیماری به داخل مجموعه از خارج مجموعه، همچنین جلوگیری از جابجایی یا انتقال بیماری یا عامل عفونی از داخل یک مجموعه آلوده به سایر مناطق.
سطح بیوسکیوریتی
در یک واحد ابتدا اثر بالقوه یک بیماری بر روی آن واحد تخمین زده می‌شود و در اینجا باید به سطح خطر آسیب‌رسان و پیامدهای اقتصادی آن بیماری توجه نمود. تولیدکنندگان باید یکی از سطوح خطری را که توانایی اجرای آن را دارند، انتخاب نمایند. وقتی سطح بیوسکیوریتی مشخص گردید باید یک پایه و اساس برای اجرا وجود داشته باشد که در اینجا حضور یک دامپزشک شایسته بسیار با اهمیت به نظر می‌رسد. به عنوان مثال سطوح بیوسکیوریتی مشخص شده برای کار در یک مرکز گاو گوشتی به صورت زیر تعریف شده است:
- گله پاک و بسته و عاری از پاتوژن‌های خاص است؛
- عدم اجازه ورود حیوان جدید به گله؛
- اجازه ورود حیوان جدید به گله به شرط داشتن تاریخچه درمانی ثبت شده و اعمال قرنطینه بر روی این حیوان؛
- اجازه ورود حیوان جدید به گله به شرط داشتن تاریخچه درمانی ولی بدون اعمال شرایط قرنطینه ای؛
- اجازه ورود حیوان جدید بدون داشتن تاریخچه درمانی ثبت شده و بدون اعمال قرنطینه ای.
نحوه اجرای کامل یک برنامه امنیت زیستی در فارم:
به طور کلی اگر خواسته باشیم یک برنامه بیوسکیوریتی را در یک فارم ایجاد کنیم باید برای آن دو مرحله در نظر بگیریم:
۱) برنامه بیوسکیوریتی پایانی (در بین دو دوره):
پس از تخلیه سالن در انتهای دوره پرورش اجرا می‌گردد. این برنامه در پنج مرحله اجرا می‌شود که شامل:
۱) خروج تجهیزات و نظافت سالن‌ها؛
۲) شستشو با شوینده اختصاصی؛
3) ضد عفونی (ضد عفونی شبکه آبرسانی، وسایل و سالن)؛
۴) مه پاشی (گرم و سرد)
۵) کنترل حشرات در صورت وجود مشکل
۲) برنامه بیوسکیوریتی مداوم (در طول دوره):
این برنامه در طول دوره لازم الاجرا بوده و هدف از آن جلوگیری از ورود عوامل بیماریزا به داخل فارم و سپس پیشگیری از گسترش آن در داخل فارم است. این برنامه شامل چهار مرحله می‌باشد:
۱) رعایت قرنطینه یا نصب تابلوهای هشداردهنده؛
۲) ضدعفونی آب آشامیدنی؛
۳) ضدعفونی هوای سالن با حضور پرنده؛
۴) کنترل جوندگان
انواع ضدعفونی کننده‌های مورداستفاده در مجتمع‌های پرورش طیور
ترکیبات چهارتایی آمونیوم، ترکیبات کلردار، ترکیبات فنل‌دار، ترکیبات یددار و آلدئیدها (فرمالدئید، گلوتارائیدها، کلیوکسال).
خصوصیات مواد ضدعفونی کننده
۱) ضدعفونی‌کننده قوی باشد.
۲) برای حیوانات و انسان سمی نباشد.
3) در حضور مقادیر ناچیز مواد آلی مؤثر باشد.
۴) باعث زنگ زدن و از بین رفتن وسایل نشود.
۵) قابل حل در آب باشد.
۶) قابل نفوذ در مواد و شکاف ها باشد.
7) بوی زننده نداشته باشد؛
8) براحتی قابل دسترس بوده و خیلی گران نباشد.