سلامت دستگاه گوارش طیور، جهانی در درون

به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور و آبزیان»؛ تبدیل کارآمد خوراک به مواد اولیه آن، به منظور جذب بهینه مواد مغذی، هم برای مرغ‌های مادر گوشتی، و هم برای مرغ‌های گوشتی اهمیت بسیار دارد. سلامت دستگاه گوارش، منطقه‌ایی پیچیده با عوامل گوناگونی که بر یکدیگر اثر می‌گذارند، شامل: مواد مغذی، میکروبیولوژی، ایمونولوژی، و فیزیولوژی نقش کلیدی در جذب مواد خوراک برعهده دارد.

هنگامی که سلامت دستگاه گوارش به خطر می‌افتد، هضم و جذب مواد مغذی تحت تاثیر قرار می‌گیرند که پیامد منفی آن، به ضریب تبدیل خوراک آسیب می‌رساند و به زیان مالی مرغداری و آسیب‌پذیری بیشتر مرغ‌ها در برابر بیماری‌ها می‌انجامد. افزون بر این تغییرات تازه مقررات مصرف مواد ضدمیکروبی، نیازمندی‌های غذایی مرغ‌ها را تغییر داده‌است و همین امر نیاز به درک بهتر از عملکرد دستگاه گوارش و سلامت این دستگاه را روشن می‌کند. هدف از این نوشته، پی بردن به زمینه‌های سلامت بخشهای مختلف دستگاه گوارش و ارائه عوامل کلیدی مورد نیاز برای بهبود و حفظ بهترین عملکرد دستگاه گوارش مرغ‌ها، می‌باشد.

نگاه کلی به دستگاه گوارش طیور، و این‌که چگونه کار می‌کند!

دستگاه گوارش مرغ یک لوله با مشخصات ویژه است که از "نوک مرغ" آغاز می‌شود و در "کلواک" پایان می‌یابد. کار اصلی دستگاه گوارش، تبدیل و هضم خوراک به مواد اولیه آن برای جذب و بهره‌بردن مرغ از این مواد است.

دستگاه گوارش 5 بخش جداگانه دارد (شکل 1):

- چینه‌دان

- پیش معده

- سنگدان

- روده کوچک (دئودنوم، ژژنوم و ایلیوم)

- روده بزرگ (سیکوم، کولون و رکتوم)

• هر یک از این بخشها، نقش ویژه خود را در روند هضم و جذب مواد غذایی دارند.

مسئولیت دستگاه گوارش، هضم و جذب مواد غذایی است. 

• اگر کار دستگاه گوارش آشفته شود، هضم و جذب خوراک کاهش می‌یابد و عملکرد مرغ و آسایش او آسیب می‌بیند.

شکل1- ساختمان دستگاه گوارش در مرغ
مشاهده تصویر "ساختمان دستگاه گوارش مرغ" در اندازه واقعی

شکل2: سمت چپ: نمایی از ساختمان ویلی‌ها به وسیله میکروسکوپ الکترونی، سمت راست: نمایی از روده کوچک

ساکنین دستگاه گوارش – دنیایی که باید کشف کرد

جامعه میکروارگانیزم‌های درون دستگاه گوارش را از راه‌های گوناگون تعریف کرده‌اند: باکتری‌های دوست، فلور دستگاه گوارش و میکروبایوتای دستگاه گوارش.

• در دستگاه گوارش مرغ‌ها طیف گسترده‌ای از باکتری‌ها، ویروس‌ها، پروتوزوآها، و قارچ‌ها زندگی می‌کنند. این محیط زیست متنوع را فلور میکروبی (میکروبایوتاmicrobiota) می‌نامند.  

• پدید آمدن میکروبایوتا از هچ شدن جوجه آغاز می‌شود. باکتری‌ها از محیط پیرامون جوجه، از خوراک، و از کارگران دریافت می‌شوند. هریک از این 3 منبع می‌توانند روی گسترش وشکل‌گیری میکروبایوتا دستگاه گوارش، اثر بگذارند.

ساکنین اصلی این جامعه گوناگون، باکتری‌ها، قارچ‌ها، پروتوزوآها، و ویروس‌ها هستند. برآورد شده است که شمار باکتری‌های دستگاه گوارش تقریباً 10‌برابر شمار سلول‌های بدن میزبان (مرغ) است.

تکنولوژی مدرن بر پایه DNA تصویر بسیار دقیق‌تری از گونه‌های باکتریایی موجود در دستگاه گوارش را نشان داده است. شواهد رو به فزونی نشان می‌دهد که شماری از گونه‌های باکتریایی موجود در دستگاه گوارش هنوز به خوبی شناخته و رده‌بندی نشده‌اند.

پژوهش‌های تازه‌ای که در این زمینه انجام گرفته‌اند پیشنهاد می‌کنند که دستگاه گوارش مرغ‌های گوشتی را بیش از 640 گونه باکتریایی اشغال کرده‌اند.

جمعیت عظیم و گوناگونی میکروبایوتا در هر بخش از دستگاه گوارش مرغ‌ها با یکدیگر متفاوت است و قابل پیش‌بینی است که در بخش‌هایی از دستگاه گوارش که محیط نامناسبی برای باکتری‌ها دارند و گذر مواد از آنجا سریعتراست شمار باکتریایی کمتری در خود نگه دارند.

به‌طور کلی پذیرفته شده است که شکل‌گیری مایکروبایوتای مرغ بالغ از همان لحظه هچ شدن با دریافت باکتری‌ها از: محیط، خوراک، و کارگرانی که از جوجه‌ها پس از هچ شدن نگهداری می‌کنند، آغاز می‌شود.

چینه‌دان جوجه در 24 ساعت پس ازهچ شدن به سرعت به اشغال باکتری‌ها در می‌آید. یک روز پس از آن نیز ایلیوم و سیکوم زیر نفوذ باکتری‌ها قرار می‌گیرند. 3 روز پس از هچ شدن سطح باکتری‌ها را در روده کوچک و بزرگ 10 برابر افزایش می‌یابد. در دو هفته میکروبایوتای روده کوچک مرغ بالغ استقرار می‌یابد و بعد از روز سی‌ام فلور سیکوم نیز کامل می‌شود.

زمان لازم برای استقرار مایکروبایوتای مرغ بالغ و ثبات آن، در صورتی که دو هفته نخست پس از هچ شرایط مناسب باشد و کیفیت خوراک نیز خوب باشد، کوتاه‌تر می‌شود.

چینه‌دان، جمعیت بزرگی از لاکتوباسیلی‌ها را در خود جای می‌دهد. این باکتری‌ها، خوراک را تخمیر و اسیدلاکتیک تولید می‌کنند. این اسیدلاکتیک pH محیط چینه‌دان را کاهش می‌دهد. شرایط پیش معده کاملا اسیدی است که برای بیشتر باکتری‌ها محیط مناسبی برای زندگی نیست.

سنگدان هم محیطی اسیدی دارد، اما جمعیت چشمگیری از لاکتوباسیلی‌ها را در خود نگه می‌دارد. بیشترین لاکتوباسیلی‌ها از چینه‌دان سرچشمه می‌گیرند. جمعیت باکتریایی روده کوچک، بیشتر از لاکتوباسیلی‌ها تشکیل می‌شود، هرچند که دیگر باکتریهایی مانند انتروکوکسی‌ها، ای‌کولای، کلستریدیا، پروپینوباکتریا، فوزوباکتریا، یوباکتریا، گاهی در روده کوچک یافت می‌شوند. جمعیت باکتریایی روده کوچک با افزایش سن مرغ دگرگون می‌شود اما کلا پس از 2 هفته، ثبات پیدا می‌کند.

سیکوم، محیط ثابت‌تری برای باکتری فراهم می‌کند که اجازه می‌دهد تا باکتری‌های کند رشد در آنجا مستقر شوند. پیش از این، سیکوم به وسیله لاکتوباسیل‌ها، کولیفرم‌ها، و انتروکوکوس‌ها اشغال می‌شوند، اما در 3 تا 4 هفته، فلورای سیکوم مرغ بالغ می‌باید مستقر شده و یوباکتریا، بیفیدوباکتری‌ها، لاکتوباسیلی‌ها، و کلسترودیاها را در خود جا داده باشد.

نقش مایکروبایوتای دستگاه گوارش طیور

درون دستگاه گوارش، کنش و واکنش چندگانه‌ای میان سلولهای میزبان (مرغ)، محیط دستگاه گوارش، سلولهای باکتریایی، و مواد خوراک برقرار است. این کنش و واکنشها نشان‌دهنده اهمیت بسیار بالای نقش مایکروبایوتا در تأمین سلامتی، و آسایش میزبان (آنگونه که در زیر خواهد آمد) می‌باشد، هر چند که چگونگی دقیق این دستاورد هنوز به خوبی دانسته نشده است.

جمعیت باکتریایی میکروبایوتای دستگاه گوارش، یک مانع محافظتی است که روی دیواره روده را پوشش می‌دهد و از رشد باکتری‌های بیماری‌زا، مانند سالمونلا، کمپیلوباکترها، و کلستریدیومپرفرنجس جلوگیری می‌کند.

این اصل، به عنوان "حذف رقابتی" شناخته شده است. بنا به فرضیه‌ها، مایکروبایوتای بومی (دوست) نقاط اتصال سلولهای روده را اشغال می‌کنند و فرصت اتصال بیماری‌زاها به این نقاط را کاهش می‌دهند. یک مکانیزم عملی دیگری که مطرح شده است این است که مایکروبایوتای روده می‌تواند موادی، مانند اسیدهای چرب فرار، اسیدهای ارگانیک، و مواد ضد باکتریایی طبیعی (به نام باکتریوسین‌ها) را تراوش کنند و رشد بیماری‌زاها را متوقف سازند، و یا محیط را برای زندگی و رشد آنها نامناسب کنند.

پژوهشها روی جانوران بدون میکروب germ-free نشان داده‌اند که مایکروبایوتای روده در برانگیختن و گسترش سیستم ایمنی اهمیت دارد. گمان می‌رود که مایکروبایوتای بومی، سیستم ایمنی روده را در حالت "هشدار" نگه می‌دارد، به سرعت به بیماری‌زاها پاسخ بدهد، همچنین پذیرفته شده است که مایکروبایوتای روده، عامل مهمی در پیشرفت و بلوغ سیستم ایمنی است.

پژوهش‌ها نشان داده‌اند که جانورانی که کمبود مایکروبایوتا دارند در برابر بیماری‌ها آسیب‌پذیر هستند و گسترش سیستم ایمنی در آنها ضعیف است. افزون بر محافظت در برابر بیماری‌زاها و برانگیختن سیستم ایمنی، مایکروبایوتای روده می‌تواند نرخ رشد جانور میزبان را، از راه تولید مواد مغذی بیشتر که از تخمیر فیبر گیاهی غیرقابل هضم بدست می‌آید و خود مرغ نمی‌تواند آن را هضم کند، افزایش می‌دهد.

توازن سلامت دستگاه گوارش طیور

سلامت دستگاه گوارش به حفظ توازن حساس میان جانور، میکروبایوتا، محیط دستگاه گوارش و مواد مغذی خوراک بستگی دارد. این توازن می‌تواند در اثر کارهای مدیریتی، یا شرایط محیطی، به گونه‌ای چشمگیر برهم بخورد. هرگاه توازن میان این عوامل از میان برود، سلامت دستگاه گوارش برهم می‌خورد.

هنگامی که سلامت دستگاه گوارش در اندازه دلخواه است، هضم و جذب مواد مغذی به خوبی انجام می‌گیرد. چربی‌های خوراک، قند و مواد پروتئینی از روده کوچک جذب می‌شوند و باقی‌مانده هضم ناشدنی مواد جیره (مانند فیبرهای علوفه، سلولز) به درون سیکوم می‌رود و در آنجا به وسیله باکتری‌های تخمیرکننده به انرژی اضافی برای میزبان تبدیل می‌گردد. این، شاید به سبب افزایش تراوش موکوس، و یا تراوش سلولهای ایمنی به درون روده است. نقص جذب مواد مغذی سبب می‌شود که مواد مغذی بیشتری در دسترس باکتری‌های روده کوچک قرار بگیرد که سبب رشد بالای جمعیت میکروبی در این ناحیه می‌شود.

افزون بر این، نقص جذب می‌تواند سبب گذر مواد پروتئینی، قندها، و چربی‌ها به درون سیکوم شود که همین امر باعث تغییر در جمعیت باکتریایی تخمیر کننده در آن می‌شود.

توازن میکروبایوتای دستگاه گوارش در اثر عواملی مانند: 

•  دوره‌ای که مرغ با استرس بالا روبروست (تغییر جیره و واکسیناسیون) 

•  خوراک طیور (کیفیت و مواد تشکیل‌دهنده آن)

•  بایوسکیوریتی

•  شرایط محیطی (دما و تهویه)

•  شرایط مربوط به هچری

•  عفونت‌های ویروسی، باکتریایی، کوکسیدوز، و یا حضورمایکوتوکسین‌ها

پی برده شده است که جیره مؤثرترین عامل در ترکیب مایکروبایوتای دستگاه گوارش است. شکل 3 نشان می‌دهد که چگونه جیره می‌تواند فلور دستگاه گوارش را تغییر دهد.

شکل 3- آنالیز اجزای اصلی جامعه باکتریایی در سیکوم مرغ‌های گوشتی با جیره پروتئین بالا (+) (120% جیره استاندارد) و نیز با جیره پروتئین پایین (80% جیره استاندارد). هر نقطه در این نمودار نشان‌دهنده یک مرغ است که از یکی از جیره‌ها خورده است، نقطه‌هایی که به‌هم نزدیک‌تر هستند جمعیت باکتریایی سیکوم آنها هم به هم شبیه‌تر است. می‌توانیم ببینیم که فاصله‌ای میان نقاط قرمز با نقاط آبی وجود دارد (که به صورت خط نقطه نشان داده شده است) شامل آنها هم که جمعیت باکتریایی سیکومشان به سبب خوردن جیره متفاوت، با هم تفاوت دارند.

تغییرات در جمعیت باکتریایی روده کوچک و در سیکوم که در زمان نداشتن تعادل باکتریایی پیش می‌آید به عنوان  (dysbacteriosis آشفتگی باکتریایی) خوانده می‌شود که اگر ادامه یابد می‌تواند روی مرغ اثر منفی بگذارد و زمینه را برای فعالیت باکتری‌های (غیر دوست) فراهم سازند. اگر این تغییر در فعالیت باکتریایی سکوم، افزایش یابد سبب تولید متابولیت‌های باکتریایی مختلف می‌شود (موادی که از شکسته شدن مواد غذایی به وسیله باکتری‌ها ایجاد می‌شوند). برخی از این متایولیت‌ها مانند آمین‌ها، از متابولیز اسید آمینه‌ها به وسیله باکتری‌ها تولید می‌شوند، که سبب تحریک روده می‌شوند و شرایط را بدتر می‌سازند.

حضور برخی از باکتری‌ها در شرایط (dysbacteriosis) افزایش می‌یابد و فعالیت این باکتری‌ها بیش از پیش روی جذب مواد مغذی اثر منفی می‌گذارد. برای نمونه، برخی از باکتری‌ها با غیرفعال ساختن اسیدهای صفراوی (که چربی را از مواد جیره بیرون می‌کشند) سبب کاهش جذب چربی‌ها می‌شوند.

دیگر باکتریها (غیر دوست) در این شرایط، می‌توانند سطح ویلی‌ها را نابود کنند، و آنها را کاهش دهند و از جذب مواد مغذی آماده برای جذب بکاهند. آنگاه که از جذب مواد مغذی کاسته می‌شود، طبیعی است که مرغها برای تأمین مواد مورد نیازشان خوراک بیشتری بخورند. اینکار سبب می‌شود که گذر مواد از دستگاه گوارش سریعتر و فضله مرغ‌ها آبکی‌تر شود.

اگر دستگاه گوارش به خوبی رشد کرده باشد، و سیستم ایمنی تضعیف نشده باشد، آسیبی که آشفتگی دستگاه گوارش به رشد مرغ وFCR  می‌زند چندان شدید نخواهد بود.

پس از هچ شدن، و دسترسی جوجه به آب و خوراک، دستگاه گوارش به سوی آخرین مرحله بلوغ خود می‌رود. رشد دلخواه دستگاه گوارش بستگی به مدیریت خوب، به‌خصوص در زمان استرس‌ها مانند استرس ناشی از واکسیناسیون، و دسترسی آسان به آب و خوراک دارد. افزون بر این، در مرغداری‌ها دیده شده است که جوجه‌هایی که دو هفته نخست پس از هچ را به خوبی پشت سر گذاشته باشند، دستگاه گوارش به گونه‌ای رشد می‌کند که عملکرد خوبی خواهند داشت و ظرفیت مقابله آنها با را با استرس‌هایی که در مرغداری با آنها روبرو می‌شوند بیشتر خواهد بود.

مدیریت دوره دو هفته نخست پس از هچ کلید استقرار دستگاه گوارش سالم جوجه است. در نخستین هفته زندگی، دستگاه گوارش به گونه‌ای سریع به سوی بلوغ پیش می‌رود که در ازای پرزهای دیواره روده به 50‌درصد اندازه پرزهای بالغ می‌رسد.

اگر جوجه‌ها با مدیریت خوب در این دوره روبرو نباشند، و یا خوراک خوردن آنها به‌طور عادی افزایش پیدا نکند، رشد دستگاه گوارش مختل می‌شود که پیامد آن ضعف عملکرد دستگاه گوارش خواهد بود. اگر این دستگاه گوارش ضعیف، با استرس‌های بیشتری روبرو شود، آسیب آن روی رشد، سلامتی، و آسایش مرغ می‌تواند چشمگیر باشد.

عفونت کوکسیدیوز یک نمونه آشکار از پیامد آسیبی است که در اثر رشد ناکافی پرزها، پیش می‌آید.

در دوره عفونت کوکسیدیوز با آیمریاماکزیما پرزها کوتاهتر می‌شوند و نوک آنها فرسایش می‌یابد (کاهش سطح روده) اگر پرزها به خوبی رشد کرده باشند، کوکسیدوز به آنها آسیب کمتری خواهد زد.

شکل 4 - آسیب عفونت کوکسیدیوز به پرزهایی که به‌طور عادی رشد کرده‌اند و پرزهایی که ضعف رشد داشته‌اند.

رنگ روده، سفتی دیواره روده و یکدست بودن محتویات روده، نشانه‌های معمولی سلامت روده هستند.

تصویر سمت چپ یک روده سالم با دودنوم در بالا، سپس ژوژنوم، و آنگاه ایلیوم، را نشان می‌دهد. سطح روده صورتی رنگ است و دیواره آن روی خودش به عقب تا شده است که نشان‌دهنده انقباض مناسب ماهیچه‌ای است. عبور یکدست محتویات، و رنگ آن نشانگر هضم خوب است.

تصویر سمت راست نشان‌دهنده ضعف سلامتی روده از مرغهای مختلف است. اینجا، به نظر می‌رسد رویه روده متورم است، وضعیت انقباضی ماهیچه‌ای روده ضعیف است، و محتویات آن از موکوس و مایعات بیش از اندازه تشکیل شده است. همه اینها، نشانه‌های ضعف سلامتی روده و آشفتگی هضم است.

•  مایکروبایوتای دستگاه گوارش نقش مهمی در حفظ رشد، سلامتی، و آسایش مرغ دارد.

•  نامتعادل بودن مایکروبایوتای دستگاه گوارش روی عملکرد مرغها اثر منفی برجای می‌گذارد.

••  توازن مایکروبایوتای دستگاه گوارش به وسیله عوامل زیر بر هم می‌خورد:

_ جیره (تغییرات خوراک، مواد خام، کیفیت فیزیکی خوراک)

_ مدیریت نامناسب، به ویژه در دوره‌ای که مرغ‌ها با استرس واکسیناسیون، یا تغییرات خوراک روبرو هستند.

_ شرایط محیطی

_مایکوتوکسین‌ها

_عفونت‌زاها (باکتری‌ها، ویروس‌ها، کوکسیدوز).

••  فراهم کردن شرایط مناسب در دوره دو هفته نخست پس از هچ برای اطمینان از رشد مناسب دستگاه گوارش نقش مهمی بازی می‌کند.

_ دمای مناسب محیط و تهویه خوب.

_ دسترسی آسان به آب و خوراک.

_ دسترسی آسان به آب و غذا

نتیجه‌گیری

حفظ توازن باکتریایی برای سلامتی دستگاه گوارش جنبه‌های کلیدی برای دستیابی به بهترین رشد و FCR خوب، در تولید هرگونه جانوری است.

بسیاری از پژوهشگران کوشیده‌اند فلور دستگاه گوارش، شیوه کار آن، و ایمنی این دستگاه را به خوبی بفهمند. شواهد روزافزونی در دست است که دستگاه گوارش یک منطقه بسیار متنوع و پیچیده است. تفاوت‌های منطقه‌ای در تولید مرغداری‌ها، شیوه‌های مدیریت، شرایط آب و هوا، چالش‌ها، بیماری‌ها، و مواد خام خوراک، به پیچیدگی‌های کار برای حفظ سلامت دستگاه گوارش افزوده است، اما آنچه به خوبی روشن است این که نگهداری سلامت دستگاه گوارش با کارهای درست مدیریتی، کلید حفظ تندرستی مرغ‌ها، کارآیی و آسایش آنها است.

برای حفظ توازن باکتریایی دستگاه گوارش، کنترل جمعیت باکتری‌های «بد»، بالا بردن جمعیت باکتری‌های «خوب»، و بیشترین بهره‌برداری مرغ‌ها از جیره‌ای که می‌خورند، «پروتکسین» را بنا به دستور مصرف، به جیره مرغ‌ها بیافزایید.

منبع: نیکوتک ـ نوشته Richard Bailey پژوهشگر تندرستی طیور