به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور، آبزیان و حیوانات خانگی»؛ پاییز و زمستان به‌ویژه در مناطق سردسیر، دوره‌ای حساس برای واحدهای دام و طیور محسوب می‌شود. کاهش دمای هوا، افزایش رطوبت، تهویه ناکافی و تراکم بالای دام‌ها، عواملی هستند که محیط را برای بقا و تکثیر میکروارگانیسم‌های بیماری‌زا فراهم می‌کنند. در این شرایط، بیماری‌های واگیردار مانند ماستیت، تب برفکی، پاستورلوز، آنفلوآنزای طیور، سالمونلوز و بروسلوز می‌توانند خسارات اقتصادی سنگینی به دامداران وارد کنند.
بنابراین، اجرای صحیح برنامه‌های ضدعفونی و بهداشت زیستی (Biosecurity) در این فصول اهمیت دوچندان دارد.
چرا در فصول سرد خطر بیماری‌ها افزایش می‌یابد؟
1- افزایش تراکم دام در جایگاه‌ها:
در هوای سرد، دام‌ها بیشتر در فضای بسته نگهداری می‌شوند که باعث افزایش تماس مستقیم و غیرمستقیم بین آن‌ها می‌شود.
2- کاهش تهویه طبیعی:
برای حفظ گرما، اغلب دریچه‌ها و پنجره‌ها بسته می‌شوند و این امر سبب تجمع گازهای مضر (مانند آمونیاک) و رشد میکروب‌ها می‌گردد.
3- رطوبت بالا و کف خیس اصطبل‌ها:
محیط مرطوب، بستری عالی برای رشد باکتری‌ها و قارچ‌هاست و موجب افزایش احتمال بروز بیماری‌های تنفسی و پوستی می‌شود.
4- کاهش ایمنی بدن دام:
سرما و تغییرات دمایی ناگهانی باعث استرس و افت سیستم ایمنی دام‌ها می‌شود، در نتیجه حساسیت آن‌ها نسبت به عوامل عفونی افزایش می‌یابد.
اصول علمی ضدعفونی در فصول سرد
ضدعفونی مؤثر تنها زمانی نتیجه‌بخش است که با رعایت ترتیب مراحل بهداشت محیط انجام شود:
1. پاک‌سازی فیزیکی
پیش از استفاده از هر نوع ضدعفونی‌کننده، باید تمام مواد آلی (مانند کود، خوراک باقیمانده، بستر آلوده) از محیط حذف شوند.
زیرا مواد آلی می‌توانند اثر مواد ضدعفونی‌کننده را کاهش داده و موجب پناه گرفتن میکروب‌ها شوند.
نکته: استفاده از فشار آب بالا (واترجت) برای شست‌وشوی دیوارها و کف بسیار مؤثر است. دمای آب در فصول سرد بهتر است حدود ۴۰ تا ۵۰ درجه باشد تا علاوه بر شست‌وشو، خاصیت ضدعفونی‌کنندگی ملایمی نیز داشته باشد.
2. خشک‌سازی کامل محیط
رطوبت، کارایی بسیاری از ضدعفونی‌کننده‌ها را کاهش می‌دهد.
بنابراین، پس از شست‌وشو باید اجازه دهید محیط کاملاً خشک شود.
در فصل زمستان، استفاده از جریان هوای گرم یا تهویه مصنوعی برای خشک‌سازی توصیه می‌شود.
3. انتخاب ضدعفونی‌کننده مناسب
در فصول سرد باید از ترکیباتی استفاده شود که در دمای پایین نیز فعال باقی می‌مانند.
مهم‌ترین گروه‌های ضدعفونی‌کننده مؤثر عبارت‌اند از:
- ترکیبات چهارتایی آمونیوم (QACs): مؤثر بر ویروس‌ها و باکتری‌های گرم مثبت؛ مناسب برای سطوح و تجهیزات فلزی.
- فنول‌ها: عملکرد قوی در حضور مواد آلی؛ مناسب برای ضدعفونی آخور و کف.
- یودوفورها (یددار): مؤثر بر ویروس‌ها و قارچ‌ها؛ قابل استفاده در ضدعفونی پستان و تاسیسات شیردوشی.
- فرمالدهید و گلوتارآلدئید: قدرت نفوذ بالا؛ مناسب برای ضدعفونی کامل اصطبل‌ها، انبار خوراک و سالن‌های طیور (در غیاب دام).
- پراکسید هیدروژن و ترکیبات پراکسی: با طیف اثر گسترده و مناسب برای ضدعفونی هوای سالن‌ها.
4. ضدعفونی منظم نقاط کلیدی
ضدعفونی صرفاً به کف و دیوار محدود نمی‌شود. برخی نقاط، کانون اصلی انتشار آلودگی هستند:
جدول
ضدعفونی دام‌ها و تجهیزات زنده
الف) ضدعفونی دام‌ها
در فصول سرد، استحمام کامل دام توصیه نمی‌شود؛ اما ضدعفونی موضعی (مثلاً سم‌ها، پستان‌ها و بینی) ضروری است.
- ضدعفونی سم‌ها: با محلول سولفات مس ۵٪ یا فرمالین ۳٪ در حوضچه ورودی.
- پستان‌ها پیش و پس از دوشش: با محلول ید یا کلرهگزیدین.
- پاشیدن ضدعفونی‌کننده روی بدن طیور: در فارم‌های مرغداری برای کاهش بار میکروبی بدن پرنده.
ب) ضدعفونی ابزار و وسایل دامپزشکی
ابزارهایی مانند سوزن، چاقو، یا ترمومتر باید پس از هر بار مصرف با الکل ۷۰٪ یا محلول گلوتارآلدئید ضدعفونی شوند تا از انتقال بیماری‌هایی چون بروسلوز جلوگیری شود.
کنترل بیولوژیک و مدیریتی بیماری‌ها در سرما
ضدعفونی به تنهایی کافی نیست؛ باید همراه با اقدام‌های مدیریتی انجام شود:
1. قرنطینه و کنترل ورود دام جدید
هر دام تازه‌وارد باید حداقل ۱۴ روز در قرنطینه نگهداری شود و از نظر تب، اسهال یا علائم تنفسی بررسی گردد.
2. واکسیناسیون منظم
قبل از شروع فصل سرما، واکسیناسیون علیه بیماری‌های شایع مانند تب برفکی، پاستورلوز، بروسلوز و آنتروتوکسمی باید انجام گیرد.
واکسیناسیون در دمای پایین باید با رعایت زنجیره سرد واکسن صورت گیرد.
3. تهویه و کنترل رطوبت
تهویه مناسب از تجمع گازهای سمی جلوگیری می‌کند و باعث کاهش رطوبت محیط می‌شود.
در دامداری‌های بسته، استفاده از فن‌های قابل تنظیم ضروری است.
4. مدیریت تغذیه
جیره‌ی متعادل حاوی ویتامین‌های A، E و مواد معدنی مثل سلنیوم و روی موجب تقویت سیستم ایمنی دام می‌شود.
در زمستان به‌ویژه باید از کمبود انرژی و خشکی آب آشامیدنی جلوگیری شود.
5. کنترل جوندگان و پرندگان مهاجر
موش‌ها و پرندگان وحشی از مهم‌ترین ناقلان بیماری‌های ویروسی و باکتریایی هستند. استفاده از تله‌های ایمن و تور محافظ در اطراف سالن‌ها ضروری است.
نکات کلیدی برای ضدعفونی در دمای پایین
- همیشه از محلول تازه ضدعفونی‌کننده استفاده کنید؛ در سرما، اثر مواد شیمیایی سریع‌تر کاهش می‌یابد.
- دمای محلول نباید کمتر از ۱۰ درجه باشد؛ در غیر این صورت اثر آن به‌طور قابل‌توجهی افت می‌کند.
- در روزهای بسیار سرد، ضدعفونی را در ساعات میانی روز انجام دهید تا از یخ‌زدگی محلول جلوگیری شود.
- ضدعفونی‌کننده‌ها را هر چند هفته یک‌بار تغییر دهید تا مقاومت میکروبی ایجاد نشود.
جمع‌بندی
ضدعفونی اصولی و مداوم در فصول سرد نه‌تنها به کنترل بیماری‌های واگیردار کمک می‌کند، بلکه ضامن سلامت و بهره‌وری اقتصادی دامداری است. اجرای ترکیبی از بهداشت محیط، قرنطینه، واکسیناسیون و تغذیه مناسب بهترین راهکار برای پیشگیری از همه‌گیری‌های فصلی است.
در نهایت، آنچه بیش از هر چیز اهمیت دارد، تداوم برنامه ضدعفونی و نظارت دقیق بر اجرای آن است؛ چرا که پیشگیری همواره از درمان ارزان‌تر و مؤثرتر است.