به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور، آبزیان و حیوانات خانگی»؛ صنعت دام و طیور یکی از ستون‌های اصلی تأمین امنیت غذایی در جهان است و بخش عمده‌ای از پروتئین حیوانی مورد نیاز انسان از این طریق تولید می‌شود. در این میان، نهاده‌های دامی همچون ذرت، کنجاله سویا، جو، سبوس و مکمل‌های معدنی و ویتامینه، بیشترین سهم را در تأمین انرژی و پروتئین جیره غذایی دارند. طبق برآوردهای بین‌المللی، بیش از ۶۵ تا ۷۰ درصد هزینه تولید در واحدهای دامداری و مرغداری مستقیماً به خوراک دام و طیور اختصاص پیدا می‌کند. بنابراین، هرگونه نوسان در قیمت یا تأمین این نهاده‌ها، به سرعت بر هزینه تمام‌شده و توان رقابتی تولیدکنندگان اثر می‌گذارد.
در سال‌های اخیر، افزایش قیمت نهاده‌های دامی به یک چالش جهانی و منطقه‌ای تبدیل شده است. عوامل متعددی مانند تغییرات اقلیمی، بحران‌های ژئوپولیتیکی، نوسانات بازار ارز و رشد تقاضا در کشورهای نوظهور، منجر به افزایش هزینه‌های خوراک دام شده‌اند. در این مقاله، به بررسی علل افزایش قیمت نهاده‌های دامی، پیامدهای آن بر تولید دام و طیور و همچنین راهکارهای مقابله با این بحران پرداخته می‌شود.
عوامل جهانی افزایش قیمت نهاده‌های دامی
۱. تغییرات اقلیمی و کاهش تولید غلات
خشکسالی‌های گسترده در مناطق تولیدکننده ذرت و سویا (مانند برزیل، آرژانتین و ایالت‌های مرکزی آمریکا) باعث کاهش عرضه جهانی شده است. طبق گزارش سازمان فائو (FAO)، تنها در سال ۲۰۲۳، تولید جهانی ذرت بیش از ۴ درصد کاهش یافت که همین موضوع باعث افزایش قیمت جهانی شد.
۲. افزایش تقاضا در بازارهای نوظهور
کشورهایی مانند چین و هند با رشد سریع اقتصادی و افزایش مصرف گوشت و لبنیات، نیاز بیشتری به نهاده‌های دامی پیدا کرده‌اند. چین به تنهایی بیش از ۶۰ درصد واردات کنجاله سویا را در بازار جهانی به خود اختصاص داده است.
۳. بحران‌های ژئوپولیتیکی و جنگ‌ها
جنگ روسیه و اوکراین نمونه بارزی است که بر بازار نهاده‌ها تأثیر گذاشت. اوکراین یکی از بزرگ‌ترین صادرکنندگان غلات در جهان است و محدودیت صادرات از این کشور، قیمت نهاده‌ها را در سطح جهانی افزایش داد.
۴. هزینه‌های حمل‌ونقل و لجستیک
افزایش قیمت سوخت و مشکلات حمل‌ونقل دریایی نیز هزینه تمام‌شده واردات نهاده‌ها را بالا برده است. به‌ویژه برای کشورهایی که وابستگی بالایی به واردات دارند، این موضوع فشار مضاعفی ایجاد کرده است.
۵. نوسانات نرخ ارز
در بسیاری از کشورها، نهاده‌های دامی به صورت دلاری خریداری می‌شوند. بنابراین، کوچک‌ترین تغییر در نرخ ارز ملی می‌تواند هزینه خوراک دام و طیور را به شدت افزایش دهد.
وضعیت ایران در تأمین نهاده‌های دامی
ایران سالانه به بیش از ۲۰ میلیون تن نهاده دامی نیاز دارد که بخش قابل توجهی از آن از طریق واردات تأمین می‌شود. به دلیل محدودیت‌های اقلیمی، تولید داخلی ذرت و سویا پاسخگوی نیاز نیست و کشور به شدت به واردات وابسته است. مشکلاتی مانند تحریم‌های اقتصادی، کمبود منابع ارزی و ضعف در زیرساخت‌های حمل‌ونقل، باعث شده هزینه تأمین نهاده‌ها در ایران بیش از میانگین جهانی باشد.
از سوی دیگر، نظام توزیع نهاده‌ها و یارانه‌های اختصاص یافته نیز همواره با چالش‌هایی مانند عدم شفافیت، رانت و ناکارآمدی روبه‌رو بوده است. در نتیجه، تولیدکنندگان دام و طیور اغلب مجبورند خوراک مورد نیاز خود را با قیمت‌های بالاتر از نرخ مصوب تهیه کنند.
تأثیر افزایش قیمت نهاده‌ها بر صنعت دام و طیور
۱. افزایش مستقیم هزینه تولید
برآوردها نشان می‌دهد که با هر ۱۰ درصد افزایش قیمت ذرت و سویا، هزینه تمام‌شده تولید مرغ گوشتی حدود ۶ درصد و هزینه تولید شیر خام حدود ۴ درصد افزایش می‌یابد. این اعداد نشان‌دهنده وابستگی شدید قیمت تمام‌شده محصولات دامی به خوراک است.
۲. کاهش بهره‌وری و کیفیت تولید
برای کاهش هزینه‌ها، برخی تولیدکنندگان به استفاده از نهاده‌های کم‌کیفیت یا جایگزین‌های نامناسب روی می‌آورند. این کار در کوتاه‌مدت هزینه‌ها را کاهش می‌دهد، اما در بلندمدت منجر به کاهش وزن‌گیری دام، کاهش کیفیت گوشت و شیر، و افزایش بروز بیماری‌ها می‌شود.
۳. افزایش قیمت محصولات پروتئینی برای مصرف‌کننده
افزایش هزینه‌های تولید به ناچار به بازار مصرف منتقل می‌شود. در نتیجه، قیمت گوشت قرمز، مرغ، تخم‌مرغ و لبنیات افزایش می‌یابد و این موضوع می‌تواند امنیت غذایی و سبد تغذیه خانوارها را تهدید کند.
۴. تعطیلی واحدهای کوچک و متوسط
دامداری‌ها و مرغداری‌های کوچک که توانایی تأمین نهاده با قیمت بالا را ندارند، در معرض خطر تعطیلی قرار می‌گیرند. این مسئله به کاهش ظرفیت تولید ملی و افزایش بیکاری در مناطق روستایی منجر می‌شود.
۵. کاهش توان رقابتی صادراتی
با افزایش هزینه تولید، محصولات دامی ایران در بازارهای بین‌المللی قدرت رقابت خود را از دست می‌دهند. این موضوع می‌تواند فرصت‌های صادراتی را محدود کند.
راهکارهای کاهش اثرات افزایش قیمت نهاده‌ها
۱. بهبود بهره‌وری خوراک
استفاده از آنزیم‌ها، پروبیوتیک‌ها و افزودنی‌های خوراکی می‌تواند ضریب تبدیل غذایی را بهبود بخشد و مصرف نهاده‌ها را کاهش دهد. برای مثال، افزودن آنزیم فیتاز در جیره طیور می‌تواند جذب فسفر را بهبود داده و نیاز به نهاده‌های گران‌قیمت را کم کند.
۲. استفاده از منابع جایگزین داخلی
بهره‌گیری از تفاله چغندر، ملاس، سبوس برنج، کنجاله کلزا و سایر محصولات فرعی کشاورزی می‌تواند بخشی از کمبود ذرت و سویا را جبران کند. البته استفاده از این جایگزین‌ها نیازمند تنظیم دقیق جیره توسط متخصص تغذیه دام است.
۳. افزایش تولید داخلی نهاده‌ها
سرمایه‌گذاری در توسعه کشت دانه‌های روغنی و ذرت علوفه‌ای می‌تواند وابستگی کشور به واردات را کاهش دهد. استفاده از فناوری‌های نوین آبیاری و بذرهای مقاوم به خشکی از جمله راهکارهای افزایش تولید داخلی است.
۴. اصلاح نظام توزیع و یارانه‌ها
شفاف‌سازی در تخصیص نهاده‌ها، ایجاد سامانه‌های دیجیتال برای رصد توزیع و هدفمند کردن یارانه‌ها می‌تواند از رانت و فساد در این بخش جلوگیری کند.
۵. مدیریت تغذیه و کاهش تلفات
مدیریت بهینه جیره، جلوگیری از هدررفت خوراک، و کنترل دقیق بیماری‌ها از جمله اقداماتی است که می‌تواند هزینه‌های غیرضروری را کاهش دهد.
۶. حمایت‌های دولتی و بیمه‌ای
ارائه تسهیلات مالی، بیمه کردن واحدهای تولیدی در برابر نوسانات قیمتی و حمایت از واحدهای کوچک می‌تواند نقش مهمی در پایداری تولید داشته باشد.
چشم‌انداز آینده
با توجه به روند افزایش جمعیت و تغییرات اقلیمی، پیش‌بینی می‌شود که فشار بر بازار نهاده‌های دامی در سال‌های آینده نیز ادامه یابد. توسعه فناوری‌های نوین مانند استفاده از پروتئین‌های جایگزین (مانند پروتئین حشرات و جلبک‌ها)، بهینه‌سازی مصرف نهاده‌ها از طریق هوش مصنوعی، و گسترش کشت‌های پایدار می‌تواند بخشی از راه‌حل‌های آینده باشد. کشورهایی که زودتر این فناوری‌ها را به کار گیرند، در مدیریت بحران خوراک دام موفق‌تر خواهند بود.
جمع‌بندی
افزایش قیمت نهاده‌های دامی چالشی استراتژیک برای صنعت دام و طیور محسوب می‌شود و تأثیر مستقیم آن بر تولید، بهره‌وری، قیمت مصرف‌کننده و امنیت غذایی غیرقابل انکار است. برای مقابله با این بحران، نیاز به یک رویکرد چندجانبه شامل افزایش تولید داخلی، بهبود بهره‌وری، اصلاح سیاست‌های حمایتی و بهره‌گیری از فناوری‌های نوین وجود دارد. تنها در این صورت می‌توان پایداری صنعت دام و طیور و امنیت غذایی کشور را تضمین کرد.