به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور، آبزیان و حیوانات خانگی»؛ ویرمی بهاره کپورماهیان (SVC) بیماری ویروسیست که معمولا کپور معمولی به آن مبتلا می‌شود. هرچند این بیماری و عامل به وجود آورنده آن یعنی ویرمی بهاره (SVCV) یا رابدوویروس کارپیو برای اولین بار در سال ۱۹۷۱ عنوان شد، اما مدارکی مبنی بر این وجود دارد که تقریبا از ۵۰ سال پیش در اروپا وجود داشته است.
پیش از آنکه بیماری به طور کامل شناسایی گردد، آن را با اسامی گوناگونی همچون آب‌آوردگی عفونی، زائده عفونی و عفونت‌های خونی عنوان می‌کردند. در اروپا، خسارت ناشی از ابتلا به این بیماری در پرورش کپور ماهیان را سالانه حدود ۱۰ تا ۱۵ درصد کپورهای یکساله و یا حدود ۴۰۰۰ تن تخمین زده‌اند. در برخی از منابع دامنه تلفات کپورهای جوان به ۷۰ درصد نیز رسیده است. این آمار براساس لیست اطلاع رسانی سازمان جهانی بهداشت دام (OIE) میباشد.
گونه‌های مستعد و پراکنش جغرافیایی
اگرچه کپور معمولی، اصلی‌ترین گونه در زمینه ابتلا به SVC میباشد اما چندین گونه دیگر نیز وجود دارند که در شرایط غیرآزمایشگاهی (طبیعی) استعداد ابتلا به این بیماری را دارند. این گونه‌ها شامل کاراس، کپور علفخوار، کپور نقره‌ای، بیگ هد، گلدفیش، لای ماهی و اسیله ماهی می‌باشند. در شرایط آزمایشی در گونه‌هایی همچون کلمه، خورشید ماهی، اردک ماهی، گوپی، گلدفیش و گورخرماهی نیز امکان ابتلا به این ویروس وجود دارد. SVC تا به امروز در بعضی از کشورهای اروپایی و آسیایی گزارش شده اما اخیرا در آمریکای شمالی و جنوبی نیز یافت شده است.
علایم کلینیکی SVC
گویا اولین نشانه‌های بیماری تغییر در الگوهای رفتاری ماهی میباشد. ماهی در بخش‌هایی از آب با جریان‌های آرام یعنی نزدیک به کناره‌های استخر تجمع پیدا می‌کند. سپس تنفس ماهی، واکنش آن نسبت به محرک‌ها و سرعت شنا کاهش می‌یابد. با پیشرفت بیماری ماهی سنگین شده و ممکن است به پهلو شنا کند.
از علایم ظاهری این بیماری می‌توان به تیره شدن پوست، برآمدگی شکم، اگزوفتالمی، بیرون زدگی (چشم)، خونریزی روی پوست آبشش‌ها و بخش قدامی چشم، کم خونی و رنگ پریدگی در آبشش اشاره نمود.
از علایم درونی، نشانه‌هایی مانند تشکیل ادم (مایع داخلی) در تمام قسمت‌های حفره شکمی، خونریزی در کیسه شنا و التهاب در روده قابل مشاهده میباشد.
دما و فصل
تحقیقات نشانگر آن است که بهترین دما جهت پیشرفت SVC در حالت آزمایشگاهی در کپورهای بیمار بین ۱۶ تا ۱۷ درجه سانتیگراد است. در این دما ۹۰ درصد ماهی‌ها در فاصله ۵ تا ۱۷ روز پس از ابتلا به بیماری می‌میرند. در دمای پایین‌تر (۱۱ تا ۱۵ درجه سانتیگراد) درصد تلفات تقریبا مشابه است.
لیکن زمان آن افزایش می‌یابد (۲ تا ۳ هفته). تلفات در دمای بین ۱۷ تا ۲۶ درجه سانتیگراد کاهش چشمگیری پیدا می‌کند. البته بهترین دما برای همانندسازی این ویروس ۲۰ تا ۲۲ درجه سانتیگراد میباشد. آزمایش‌های دیگری نیز در این زمینه انجام گرفته است. به طوری که تحقیقات نشان داده است که کاهش تدریجی دما (کاهش دما از ۱۱ تا ۵ درجه سانتیگراد) باعث تلفات پایین می‌شود؛ در صورتی که افزایش دوباره دما تا ۲۰ درجه سانتیگراد باعث ایجاد تلفات عظیمی در ماهیان می‌شود.
در نتیجه می‌توان اینگونه بیان کرد که این نتایج با مشاهدات در سطح مزارع که بیان می‌کند شیوع SVC در فصل بهار با گرم شدن آب اتفاق می‌افتد مطابقت دارد.
بنابراین در کشورهایی که وجود SVC گزارش شده، این عامل فقط در ماه‌های خرداد و تیر مشاهده شده است. همانندسازی ویروس که با افزایش دما افزایش می‌یابد بهترین زمان برای شناسایی ویروس در جمعیت ماهی‌ها میباشد. تمامی ویروس‌های SVC که از نمونه‌های ماهی جدا شده‌اند مربوط به ماه اردیبهشت یعنی زمانی که دمای آب بین ۱۰ تا ۱۸ درجه سانتیگراد است، میباشد. احتمالا کشف ویروس در ماه‌های دیگر مشکل خواهد بود.
انتقال بیماری
ماهی بیمار می‌تواند ویروس را از راه مدفوع و احتمالا از طریق ادرار و موکوس آبشش انتقال دهد. انتقال افقی (انتقال از فردی به فرد دیگر) هنگامی صورت می‌گیرد که ویروس از طریق آبشش وارد بدن گردد. تحقیقات نشان داده‌اند که از این طریق SVC به راحتی در شرایط آزمایشگاهی از ماهی بیمار به ماهی سالم انتقال می‌یابد. میزبان این عفونت ماهیان بیمار و ماهیان ناقل (ماهیانی که پس از شیوع بیماری زنده مانده‌اند) می‌باشند. علاوه بر کپور ماهیان سایر ماهیان پرورشی و وحشی نیز می‌توانند ناقل این بیماری باشند.
انتقال عمودی (انتقال از مادر به جنین) احتمالا زمانی رخ می‌دهد که ویروس در داخل مایع تخمدانی ماهی وجود داشته باشد؛ ولی عدم وجود ویروس در لارو و بچه ماهیان انگشت قد یادآور می‌شود که انتقال بیماری از این طریق مهم نمی‌باشد. انگل‌هایی مانند شپشک ماهی کپور و زالو ناقلان غیرفعال این بیماری به کپورهای سالم هستند. عوامل مکانیکی نیز می‌توانند عامل ایجاد بیماری باشند زیراکه SVCV به مدت طولانی در آب یا لجن یا بعد از خشک شدن استخر ماندگار است.
تشخیص بیماری
در سال ۲۰۰۰، OIE جهت شناسایی و تشخیص ویروس SVC، استانداردهای بین‌المللی را تعیین نمود. تشخیص SVC به صورت کلینیکی در ماهیان بیمار از طریق جداسازی ویروس یا انجام تست‌های ایمونولوژیکی امکان‌پذیر میباشد. OIE مواردی را جهت تعیین کشور منطقه و مزارع پرورشی به عنوان مناطق عاری از SVC مشخص نموده است. کد بین‌المللی سلامتی آبزیان و قوانین تشخیص بیماری آبزیان دارای جزئیات کاملی از تمامی احتیاجات مربوطه می‌باشند که در اینجا فقط به برخی از نکات کلی آن اشاره می‌شود.
یک کشور زمانی عاری از این بیماری قلمداد می‌شود که دارای شرایط زیر باشد:
1) عدم گزارش شیوع SVC برای حداقل ۲ سال؛
۲) عدم وجود بیماری در گونه‌های مستعد هنگام بازدیدهای رسمی به مدت ۲ سال؛
3) وجود لوازم مورد نیاز جهت واردات ماهی زنده از سایر کشورها؛
هنگامی می‌توان یک منطقه را که شامل مزارع پرورشی و گونه‌های وحشی مستعد میباشد، عاری از SVC قلمداد کرد که در بازدیدهای رسمی به مدت ۲ سال در آن SVC مشاهده نگردد.
هنگامی می‌توان یک سایت آبزی پروری را عاری از SVC عنوان کرد که:
۱) طبق بازدیدهای رسمی به مدت ۲ سال آزمایش شده و عدم وجود بیماری در آن ثابت گردد.
۲) فقط با آب چشمه یا چاه عاری از ماهیان هرز آبگیری شود.
3) با رودخانه ارتباط نداشته باشد یا در صورت ارتباط مکانی به منظور جلوگیری از مهاجرت ماهیان پایین دست به بالادست در مسیر کانال وجود داشته باشد.
مقررات تشخیص بیماری آبزیان OIE مواردی در برنامه‌های نظارتی خود جهت دستیابی و تداوم سلامتی ایستگاه‌ها ارایه داده است. بطور خلاصه سیستم‌های پرورش ماهی در مزارع پرورشی باید دو بار در سال به مدت ۲ سال بررسی گردند. هر بررسی باید به گونه‌ای هدایت شود تا اینکه ۲ درصد شیوع همراه با ۹۵ درصد سطح اطمینان به دست آید.
این موضوع در برگیرنده ۱۵۰ ماهی با سن مناسب در هر بار بررسی میباشد. از مایع تخمدانی نیز در صورت دسترسی می‌توان استفاده نمود. جهت تداوم سلامتی سایت، سالانه دو بار آزمایش به تعداد ۳۰ عدد ماهی مورد نیاز میباشد.
در مورد ماهیان وحشی نیز بازدیدها سالانه یکبار و به مدت دو سال و نمونه‌برداری از ۱۵۰ گونه ماهی مختلف میباشد. تداوم سلامتی ایستگاه‌های ماهیان وحشی با نمونه‌برداری سالانه ۱۵۰ عدد ماهی که حاوی ماهیان مولد نیز میباشد امکان‌پذیر است.
پیشگیری
به منظور پیشگیری از شیوع بیماری در مزارع پرورشی چندین نظریه وجود دارد. استفاده از منابع آبی عاری از بیماری همچون چشمه یا چاه لازم است؛ بخصوص در نواحی که این بیماری اپیدمیک باشد. سایر موارد شامل ضدعفونی تخم‌ها با یدوفور، ضدعفونی شیمیایی و فیزیکی منظم استخرها، ضدعفونی تجهیزات و خروج به موقع ماهیان مرده میباشد. همچنین ماهیان خریداری شده برای مزرعه باید از مراکز عاری از SVC تهیه شوند و فروشنده با ضمانت تعهد نماید در صورت بیماری، ماهی‌ها برگشت داده شود.
اخیرا واکسنی نیز جهت پیشگیری از بیماری SVC کشف شده است به طوری که برخی از مطالعات پیشرفت این واکسن را در سال‌های آتی تضمین نموده‌اند.
ترجمه گروه علمی اتحادیه شرکتهای تعاونی تکثیر و پرورش ماهیان