به گزارش «سرویس کشاورزی» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور و آبزیان»؛ نماتودها جانورانی هستند که سبب بیماری در گیاهان می‌شوند. ازنظر ظاهر شبیه به کرم‌های بسیار کوچکی هستند که در آب یا خاک به‌سر می‌برند، عموما از گیاهان و جانوران میکروسکوپی تغذیه می‌کنند ولی تعدادی از آنها با زندگی انگلی سازش يافته و باعث تولید بیماری‌هایی در انسان، حیوان و گیاهان می‌شوند.
در گیاهان تاکنون حدود ۱۰۰ گونه نماتود تشخیص داده شده که به قسمت‌های هوایی یا زیرزمینی گیاه حمله می‌کنند و در شرایط مساعد باعث خسارت قابل ملاحظه‌ای می‌شوند. خسارت‌های آنها وقتی بیشتر می‌شود که محل نفوذ آنها به داخل گیاه به‌عنوان راه ورودی برای سایر میکروارگانیسم‌ها مانند قارچ‌ها و باکتری‌ها قرار می‌گیرد و از آن طریق نیز باعث بیماری در گیاهان می‌شوند.
همچنین تعدادی از نماتودها قادرند با خود ویروس‌هایی را به داخل گیاه حمل کنند که به این ترتیب گیاه را مبتلا به بیماری ویروسی نیز می‌نماید.
ریخت شناسی نماتودها
نماتودهای انگل گیاهی، موجودات کرمی شکل کوچکی هستند که اندازه آنها از یک میلی‌متر تجاوز نمی‌کند. بنابراین برای دیدن آنها لازم است از میکروسکوپ استفاده شود، ظاهرا شباهت زیادی به کرم‌ها دارند ولی ازنظر طبقه‌بندی کاملاً با آنها تفاوت دارند، بدن آنها صاف، شفاف و گرد است و هیچ گونه زائده‌ای مانند دست و پا ندارند.
چرخه زندگی نماتودها
مراحل زندگی نماتودها کم و بیش به یکدیگر شبیه است. عموماً از مرحله تخم شروع می‌شود، پس از آن مرحله نوزادی فرا می‌رسد که خود شامل ۴ مرحله است و هر مرحله با یک پوست‌اندازی همراه است، در تمام این مراحل نماتود حالت انگلی داشته و از گیاه میزبان تغذیه می‌کند.
پس از اینکه رشد آنها کامل شد نماتودهای نر و ماده با یکدیگر جفت‌گیری نموده و ماده مبادرت به تخم‌گذاری می‌کند، به‌طور متوسط در شرایط مناسب هر نماتود قادر است بین ۳ تا ۴ هفته چرخه زندگی خود را تکمیل کند.
ازنظر محیط زندگی نماتودها خاک‌های شنی و سبک را به شرطی که دارای رطوبت کافی باشد ترجیح می‌دهند.
نشانه‌های آلودگی گیاهان به نماتودها
نشانه‌های یک گیاه آلوده به نماتود را می‌توان به مراحل زیر خلاصه کرد:
1- تولید غده یا گال که در اثر تغذیه نماتود از بافت‌های ریشه به‌وجود می‌آید و اندازه آن از یک میلی‌متر تا یک سانتی‌متر تغییر می‌کند. در بعضی موارد گال‌ها به یکدیگر پیوسته و ریشه را کاملاً از شکل اصلی خود خارج می‌کنند.
۲- ابعاد زخم روی ریشه در اثر تغذیه بعضی از نماتودها از بافت‌های ریشه ایجاد زخم‌هایی می‌شود که اندازه آنها از زخم‌های خیلی کوچک تا زخم‌هایی که تمام ریشه را فرا می‌گیرند تغییر می‌کند.
۳- انشعاب غیرعادی ریشه: اطراف محل تغذيه بعضی از نماتودها ریشه‌های متعددی ظاهر می‌شود که نتیجه تحریک بافت‌های ریشه‌زای گیاه می‌باشد.
۴- پوسیدگی ریشه: پوسیدگی ریشه علت ثانوی حمله نماتودها است زیرا همانطور که ذکرشد نماتودها باعث زخمی کردن ریشه می‌شوند که این زخم‌ها محل خوبی برای نفوذ قارچ‌ها و باکتری‌ها به داخل بافت ریشه و پوساندن آن می‌باشد.
۵- صدمات وارده به قسمت‌های هوایی برخی از نماتودها قادرند به برگ، گل، بذر و ساقه نیز حمله کرده و باعث ایجاد لکه‌های ریز و درشت، گال، پوسیدگی پیچیدگی و رشد غیرطبیعی در آنها بشوند.
در تمام موارد حمله نماتودها باعث ضعف عمومی، رنگ پریدگی و کند شدن شدید رشد گیاه شده که در بعضی موارد علائم آن تا حدودی با علائم ناشی از کمبود‌ها قابل مقایسه است.
طرز انتشار نماتودها
با اینکه نماتودها دارای قدرت حرکت می‌باشند و می‌توانند از نقطه ای به نقطه‌ای دیگر منتقل شوند ولی این حرکت بسیار کند است و نمی‌تواند عامل مهمی در انتقال آنها - باشد. انتقال آنها عموما توسط آبیاری، بذر و وسایل و آلات و ابزار کشاورزی و غیره صورت می‌گیرد.
نماتودهای مهم انگل گیاهی در ایران
مهمترین این نماتودها عبارتند از نماتود مولد گال گندم، نماتود ساقه یونجه، نماتودا مولد غده ریشه خربزه، نماتود مولد غده ریشه توتون و تنباکو، نماتود مولد غده ریشه کرفس، نماتود مولد گال سیب‌زمینی، نماتود ساقه پیاز و نماتود کیست چغندرقند.
روش‌های مبارزه با بیماری‌های حاصله از نماتودها
برای مبارزه با این بیماری‌ها می‌توان به روش‌های زیر عمل کرد:
۱- استفاده از ارقام مقاوم
٢- تناسب زراعی و آیش به مدت ۲ تا ۳ سال.
۳- غرقاب کردن زمین میزان اکسیژن را در مدت چند روز به صفر می‌رساند و می‌تواند جمعیت نماتودها را نابود سازد.
۴- استفاده نکردن از بذر گیاهان آلوده
۵- ضدعفونی کردن خاک توسط بخار (۸۲ درجه سانتی‌گراد به مدت ۳۰ دقیقه)
6- استفاده از نماتودکش‌ها مانند نماگن، متیل برو ماید، واپام و بازآمید.
در استفاده از نماتودکش‌ها باید دقت کرد که اکثر آنها روی گیاه اثر سوء می‌گذارند بنابراین بهتر است آنها را ۲ تا ۳ هفته قبل از کشت به‌کار برد. از بین سموم ذکر شده تنها نماگن فاقد اثر سوء روی گیاه بوده ولی می‌توان آن را در دوره رشد گیاه نیز به‌کار برد.
۷- مبارزه بیولوژیک: بسیاری از عوامل بیولوژیک قادر به ازبین بردن نماتودهای انگل گیاهی هستند (Kerry,۱۹۸۱) مانند قارچ‌ها، باکتری‌ها، ویروس‌ها، حشرات و کنه‌ها.
به‌طور مثال قارچ‌های نماتودخوار دارای مکانیسم تولید تله بوده و با اندام‌های شکاری خود که ریشه‌های رویشی می‌باشند بدن نماتودها را پر می‌کنند. باکتری‌های انگل نماتود گیاهی بیشتر ازطریق تولیدات متابولیک، آنزیم و توکسین‌ها عمل می‌نمایند.
فعالیت نماتودکشی این باکتری‌ها تجمع متابولیت‌هایی مانند اسیدهای آلی، سولفید هیدروژن و آمونیوم است که سبب ازبین رفتن نماتودها می‌شود. برخی از کنه‌های شکاری قادرند نیاز کامل غذایی خود را از نماتودها تامین نموده به‌طوری که آنها را می‌توان با استفاده از نماتودها به‌عنوان یک منبع غذایی به تولید انبوه رساند.
غلامرضا کریمی (نویسنده مسئول) و وحید نصیری (موسسه تحقیقات واکسن و سرم سازی رازی)