رفتارشناسی شتر

به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور و آبزیان»؛ شترها بطور کلی رفتاری آرام و هوشی محدود دارند و بردباری، تحمل سختی‌ها و بی تفاوتی در برابر عوامل جوی نامناسب، از ویژگی‌های آنها به شمار می‌آید. این حیوانات در دشوارترین شرایط آب و هوائی، بی غذائی و بی آبی به کار خود ادامه می‌دهند و این کار را تا آخرین رمق باقیمانده خود دنبال می‌کنند. شتر ماده معمولاً آرامتر از شتر نر می‌باشد.

شتر نسبت به تحمل درد و در قبال بیماری‌ها تا حدودی مقاوم تر از سایر دامهاست و کمتر علائم خستگی و ناراحتی از خود بروز می‌دهد. به همین جهت باید به دقت حیوان را تحت نظر داشت زیرا که در هنگام بیماری نیز بدون هیچگونه اظهار ناراحتی همچنان به کار خود ادامه می‌دهد و امکان دارد ناگهان از پای بیفتد.

مقاله کامل را در پرورش شتر مطالعه کنید.

گاهی اوقات، برخلاف آنچه گفته شد، شترهایی را می‌توان یافت که رفتار ناخوشایندی نظیر سرکشی، نافرمانی و لجبازی از خود نشان می‌دهند. بطور کلی، رفتار شتر در درجه نخست به طریقه نگهداری، پرورش و برخورد با شتر بستگی دارد، بویژه اگر نگهداری شتر توسط افراد کم تجربه انجام شود، پیامدهای ناگواری در پی خواهد داشت، چه اینکه شترها در قبال برخورد محبت آمیز پرورش دهندگان خود رفتار مثبتی خواهند داشت. باید افزود که هرچه در سنین پائینتر به آموزش شتر اقدام شود بهتر است و باعث می‌شود که شتر رفتار بهتری از خود نشان دهد.

شتر نر،  بویژه در فصل جفتگیری و یا مستی، دوره‌هایی از رفتارهای عصبی و ناخوشایند از خود بروز می‌دهد و ممکن است که صداهای بلند و آزاردهنده ای از خود بیرون آورد، هنگامی‌که حیوان چنین صداهائی از خود در می‌آورد، اگر به دهان او بنگریم در مؤخره دهان می‌توانیم توده ای سرخ رنگ را ببینیم که احیاناً تا بخش جلوئی دهان می‌رسد و گاهی از دهان بیرون می‌زند و بنظر می‌رسد که وظیفه این توده مرطوب کردن مؤخره حنجره است. همچنین شتر نر مست ممکن است بدون دلیل به شتران دیگر حمله کند، و بیضه‌ها، مثانه و اجزای دیگر بدن را گاز بگیرد.

تصویر شماره 4 ـ شتر در فصل جفتگیری و یا مستی توده ای سرخ رنگ از دهان بیرون می‌آورد.

بهمین جهت بهتر است که در هنگام کار، شتران نر و ماده را از هم جدا کرد، علاوه بر آن ممکن است که شترها در هنگام گرفتن افسار آنها و یا نهادن بار، ‌از خود صداهای بلند آزاردهنده ای در آورند اما به هیچ وجه خطری نخواهند داشت، و پس از حرکت به تدریج آرام شده و اگر کودکی نیز افسار آنها را بگیرد و حرکت کند به آرامی‌دنبال وی خواهند رفت.

هنگام معاینه شتر باید کاملاً مواظب بود، زیرا علیرغم آرامش ظاهری، این حیوان می‌تواند لگد بسیار محکمی‌بزند که ممکن است تا شانه‌ها برسد. و همچنین شتر می‌تواند با دستهای خود نیز لگد بزند. بهمین علت جهت هر کار می‌باید در آغاز شتر ایستاده را نشاند و اندامهای حرکتی قدامی‌وی را با طناب بست.

نشانه‌های بیماری شترها، در بیشتر موارد شبیه نشانه‌های بیماری در سایر حیوانات اهلی است. شترها معمولاً به صورت همیشگی فریاد می‌کشند و این بعلت تغییر عوامل خارجی بوده، دلیل هیچگونه بیماری نیست. ریزش ترشحات مخاطی و یا بزاق از دهان حیوان نیز به هیچ وجه جزو نشانه‌های بیماری بشمار نمی‌رود. تغییر شکل گذرای مدفوع دلیل نارسائیهای گوارشی نیست، زیرا ممکن است تغییر نوع غذا و حتی تغییر مربی باعث این مسئله شده باشد. رنگ خونی ادرار نیز از نشانه‌های مرضی در شتر نیست و مربی شتر تنها کسی است که می‌تواند درباره شترهای بیمار اطلاعاتی بدهد. تأکید بر این نکته ضروری است که برخلاف حیوانات دیگر، اهمیت زیادی به درجه حرارت بدن شتر جهت تشخیص بیماری داده نمی‌شود.

هنگامی‌که شتر دچار دل درد می‌شود همچون اسب رفتار کرده در خاک می‌غلتد و یا اینکه می‌نشیند و پاهای خود را در هر دو جهت بلند نموده و شکم خود را به زمین می‌فشارد و سرعت تنفس وی بشدت افزایش می‌یابد. هنگامی‌که حیوان واقعاً مریض باشد و درد بکشد آه و ناله می‌کند و گاهی اوقات دندان‌های خود را به شدت به هم می‌ساید، ولی این دندان قروچه در حالت مستی و هیجان جنسی و بعد از خوردن نمک نیز مشاهده می‌گردد.

اسهال در شتر دلیل بیماری نیست زیرا که ممکن است در نتیجه تغییر جیره غذائی شتر اتفاق بیفتد و یا این که شتر در اثر ترس و یا زخمی‌شدن نیز دچار اسهال شود. شتران حافظه ای بسیار قوی دارند و حوادثی را که با درد همراه است هیچوقت فراموش نمی‌کنند و از سوئی دیگر چنانچه شخصی با آنان محبت کند او را نیز از خاطر نمی‌برند. حافظه قوی و جهت یابی صحیح آنان باعث می‌شود که آنان مسیر حرکت خود را به خوبی تعیین نمایند، بطوری که در هنگام شب نیز شتر قادر به جهت یابی صحیح است. در گذشته‌های دور، شتران فاصله بسیار دور میان سرزمین ایران و سرزمین حجاز را بدون هیچگونه مشکلی طی می‌نمودند و حاجیان را به زیارت خانه کعبه می‌بردند. همچنین این شتران در مسیر بسیار طولانی جاده ابریشم بدون آنکه راه خود را گم کنند و یا اینکه از مسیر خود منحرف شوند اقدام به جابجائی کالا از شرق آسیا به غرب آسیا و اروپا می‌نمودند.

شتران پراکنده در بیابان‌ها از غریزه گله ای خود پیروی می‌کنند که این غریزه باعث ایجاد امنیت و آرامش در گله شده و گله را از خطرات احتمالی محافظت می‌نماید. رهبری گله را معمولاً قوی ترین لوک موجود در گله به عهده دارد و همین شتر نر در هنگام فحلی شتران ماده، اقدام به جفتگیری با آنان می‌نماید و شتران نر دیگر که در گله وجود دارند از خود حالت مستی نشان نمی‌دهند و چنانچه دو شتر نر در حالت مستی در یک زمان وجود داشته باشند آن دو با هم به جنگ پرداخته و شتر پیروز است که اقدام به جفتگیری با شتران ماده نموده و شتر شکست خورده حالت مستی خود را از دست می‌دهد. در فصل جفتگیری، معمولاً شتر نر هیجان زده بوده و کنترل آنان سخت می‌باشد، آنان سر خود را بالا گرفته و دم خود را دائماً تکان داده و به آلت تناسلی خود می‌زنند و پاهای خود را از هم باز می‌کنند و ممکن است به حیوانات دیگر و حتی انسان حمله کنند و به آنها صدمات فراوان وارد کنند. در فصل جفتگیری، شترها، کثیف، آزاردهنده و کم رشد می‌شوند و جهت جلوگیری از چنین مسائلی شترداران اقدام به اخته نمودن شتران کاری و بارکش می‌نمایند. ولی اخته کردن اگر در شتران کمتر از 6 سال سن انجام شود، خود باعث وقوع تغییرات ناخوشایندی از لحاظ رشد استخوانها و عضلات و قدرت تحمل شتر می‌گردد، و از سوئی دیگر اگر اخته کردن بعد از 6 سالگی انجام شود ممکن است که عمل اخته کردن برایش خطرناک باشد و بهترین راه برای کنترل شتران اخته نشده در فصل مستی، ‌اینست که آنان را به کار سخت و طاقت فرسا بگمارند و او را به حال خود رها نکنند.

معمولاً خطراتی را که شتر می‌تواند به انسان وارد آورد گاز گرفتن است که این کار را بوسیله دندان‌های نیش خود انجام می‌دهد و به همین جهت بهتر است که این دندان‌ها را با سوهان سائیده و کند ساخت تا ضرر ناشی از آنها کمتر شود.

افسانه‌های فراوانی در مورد جفتگیری شتر وجود دارد. برخی معتقدند که شتر نر در حضور انسان، با شتر ماده جفتگیری نمی‌کند و برخی دیگر می‌گویند که شتر نر با ماده خود، به دور از گله و یا انسان خلوت می‌کند، برخی دیگر می‌گویند اگر انسان شاهد جفتگیری شتر نر باشد، شتر نر کینه او را به دل خواهد گرفت و در پی انتقام برآمده، آدمی‌را در جائی خلوت گیر انداخته، به قتل خواهد رساند و همچنین افسانه‌های دیگر که هیچکدام از آنها صحت ندارد وجود دارد ولی حقیقت امر، اینست که این کار در شتر، همچون سایر حیوانات دیگر انجام شود. با این تفاوت که در شتران، شتر ماده بر روی زمین می‌نشیند و شتر نر در پشت او قرار می‌گیرد. معمولاً شتر نر مست بیشترین وقت را جهت یافتن شتران ماده فحل در گله می‌گذراند و هنگامی‌که شتر ماده فحلی را می‌یابد با فشار آوردن بر گردن شتر ماده او را مجبور به نشستن می‌کند و ممکن است او را چندین بار گاز بگیرد تا شتر ماده بنشیند. سپس پشت سرش می‌ایستد به طوری که اندامهای قدامی‌شتر نر پشت شانه‌های شتر ماده قرار می‌گیرد بعد از آن می‌نشیند و با دو اندام خلفی خود را به جلو می‌کشاند و اقدام به جفتگیری می‌نماید.

در فرهنگ عمومی‌جامعه ما، شتر حیوانی کینه جو است و کینه شتری ضرب المثل است، اما در حقیقت شتر مانند هر حیوان دیگر، در هنگام حمله به او، حالت دفاعی به خود می‌گیرد و سعی می‌کند که از خود دفاع نموده و به دشمن حمله نماید و با لگد پراندن، سر و صدا و فریاد کردن، و بالاخره گاز گرفتن او را از خود دور نماید. داستان‌های زیادی از کینه شتر در فرهنگ عامیانه ما وجود دارد که شاید برخی از آنها رنگ و بوئی از واقعیت به همراه داشته باشند که این مسئله به حافظه شتر باز می‌گردد و اینکه این حیوان با حافظه قوی خود می‌تواند به راحتی کسانی را که قبلاً  از آنان آزار دیده است، شناسائی کند و از آنان دوری نماید و یا اینکه در صدد فرصتی برای انتقام باشد.

شتران ماده، توجه شدیدی به بچه‌های خود دارند و از لحظه تولد تا مراحل بعدی آنان را تحت حمایت خود قرار می‌دهند و اگر شتر ماده ای بچه خود را گم کند بی تاب شده، یک دم آرام نمی‌گیرد و از جائی به جای دیگر در پی یافتن بچه خود می‌رود و تا هنگامی‌که او را نیابد آرام نمی‌شود. شتران از حیواناتی هستند که بچه‌های خود را پس از تولید نمی‌لیسند، و اگر بچه شتر کشتار شود، شتر ماده از غذا خوردن امتناع ورزیده و به دنبال وی خواهد گشت و هنگامی‌که او را نیابد، در گوشه ای مات و مبهوت می‌ایستد و هر از چندی فریاد می‌زند و سروصدا به راه می‌اندازد.

از عادت‌های بد شتران ماده اینست که برخلاف شیردوشی در گوسفند و گاو، نمی‌توان شتران را دوشید مگر آنکه بچه شترها نیز در کنار مادر باشند و برای این کار باید بچه شتر در آغاز پستان شتر را بدوشد و شیردوشی شتران ماده بدون تحریک و وجود بچه شترها، نادر است. بهمین جهت برخی از شتربانان تعدادی از شتران ماده خود را انتخاب می‌کنند و به تدریج آنان را به  شیردوشی بدون حضور بچه شترها عادت می‌دهند. معمولاً اعراب بادیه نشین عربستان سعودی به این گونه شترها « مسوح » می‌گویند زیرا که این شترها به مجرد مسح و مالش پستان، ‌اقدام به شیردهی می‌نمایند.

گاهی اوقات اتفاق می‌افتد که بچه شتر پس از تولد می‌میرد، در چنین حالتی شتربان پوست بچه شتر را می‌کند و آن را از کاه پر می‌کند و در کنار شتر ماده قرار می‌دهد تا شتر ماده آن را بو کند و به شیردهی تحریک شود.

چنان چه کسی بخواهد که به بچه شترها آزار برساند، شتران مادر به شدت تحریک شده و ممکن است که اقدام به حمله نمایند. بهمین جهت بهتر است جهت تیمار و یا درمان بچه شترهای بیمار، ‌در آغاز آنها را از مادر جدا نموده و در جای دوردستی قرار دهیم که مادر نتواند او را ببیند سپس می‌توان با خیال راحت  به تیمار و درمان بچه شتر پرداخت.

در پایان نتیجه گیری می‌کنیم که در مقایسه با سایر حیوانات اهلی نظیر گاو، گاومیش، گوسفند و بز، شتر دارای حافظه ای قوی تر و هوشی برتر و قدرت تحمل بیشتری است که تمامی‌موارد فوق به نحوه زیست این حیوان و هماهنگ شدن وی با محیط خشک و بی آب و علف صحرائی و کویری بستگی و ارتباط مستقیم دارد.

مجله خوشه