آشنایی با نحوه کار دستگاه شیردوشی (بخش اول)
تحریک پستان و خروج شیر
با ماساژ پستانک‌ها (تیت‌ها) سیستم عصبی مجاری پستانی تحریک می‌شود و شیر تولیدشده آماده خروج می‌گردد. در این مورد باید اشاره کرد که جریان به چند عامل هماهنگ بستگی دارد که عبارتند از ترشح هورمون اُکسی‌توسین در جریان خون، آمادگی و تمایل دام برای شیر دادن، مرتب بودن ماشین شیردوشی و ورزیدگی کارگر شیردوش. هورمون اُکسی‌توسین در حدود 8 دقیقه باقی می‌ماند که در این مدت گاو باید دوشیده شود. در تمامی طول این مدت گاو احساس آرامش می‌کند و آماده دوشیدن است. با کم شدن ترشح اُکسی‌توسین خروج شیر از پستان به آسانی صورت نمی‌گیرد و مشکل خواهد شد. در موقع ترس، استرس، سروصدا و... ممکن است به جای اُکسی‌توسین هورمون آدرنالین در جریان خون ترشح شود که خود باعث عدم خروج شیر از پستان می‌شود.
تحقیقات نشان داده است که تحریک قبل از دوشش باعث می‌گردد جریان شیر سریعتر و به حداکثر رسیده و زمان اتصال دستگاه کوتاهتر شود. اگر تحریک پستان به طور کامل و صحیح انجام شود از دوشش بیش از حد ( دوشش با حداکثر خلاء با جریان شیر کم یا بدون شیر) در ابتدا یا انتهای شیردوشی جلوگیری می‌شود. اگر دوشش بیش از حد محدود شود به انتهای سرپستانک‌ها آسیب کمتری وارد می‌شود. هدف از آماده‌سازی پستان رسیدن به زمان مناسب بین رهاسازی شیر و اتصال دستگاه است.
اگر زمان شروع آماده‌سازی پستان تا اتصال دستگاه (زمان درنگ پس از آماده‌سازی) با آزادسازی اُکسی‌توسین و رهاسازی شیر منطبق نگردد جریان شیر پس از اندک زمان قطع خواهد شد. این حالت می‌تواند به صورت قطع کامل یا جزئی جریان شیر اتفاق بیفتد. یکی از بهترین راهها برای تحریک آزادشدن اُکسی‌توسین پیش‌دوشی یا رگ‌زدن می‌باشد که به تشخیص ورم پستان نیز کمک می‌کند.
برای اینکه در ابتدای شیردوشی شیر به خوبی رهاسازی شده و دوشش بیش از حد کاهش یابد مراحل شیردوشی بایستی به صورت زیر انجام گیرد:
1- چک کردن پستان برای تشخیص ورم پستان بوسیله ملامسه برای هر تورم، گرمی یا درد سوزشی که گاو احساس می‌کند.
2- استریپ کاپ که در تشخیص ورم پستان به ما کمک می‌کند و از مخلوط شدن شیر ورم پستان با شیر سالم جلوگیری می‌کند.
3- شستشوی پستان با آب گرم دارای یک ماده ضدعفونی‌کننده، در برخی گله‌هایی با سطح بالای آلودگی محیطی، تیت‌دیپنیگ در این مرحله استفاده می‌شود (در گله‌هایی که سطح آلودگی کم است این عمل معمولاً بعد از شیردوشی انجام می‌شود).
4- خشک کردن سرپستانک‌ها قبل از شروع شیردوشی برای جلوگیری از کشیده شدن آب باقی‌مانده روی سر پستانک‌ها به داخل کلاک‌ها و ورود به شیر. برای این کار از کاغذهای مخصوص استفاده می‌شود.
زمان درنگ کافی: پس از آماده‌سازی، دستگاه را 60 تا 90 ثانیه پس از آماده‌سازی به پستان وصل کنید و می‌توان با مشاهده شیر در داخل خرچنگی پس از اتصال، موثر بودن این مراحل را درک کرد. مشاهده شیر در کلیه مراحل شیردوشی مهم است.
میزان جریان از لحظۀ اتصال باید به سرعت در مدتی حدود 15 ثانیه به اوج خود برسد. اوج جریان شیر از گاوی به گاو دیگر متفاوت است اما میزان جریان تا زمانی که کارتیه‌ها تخلیه می‌شوند بایستی یکنواخت باشد.
ماشین شیردوش صنعتی
تخلیه شیر از پستان گاو
شیر به دو روش توسط انسان از دام اخذ می‌شود که هر کدام معایب و محاسنی در پی دارند:
الف. شیردوشی با دست
ب. شیردوشی با ماشین
روش شیردوشی با دست نسبت به ماشین دارای معایبی است که عبارتند از:
1- وقت زیادی گرفته و برای دامپرورانی که دام زیادی دارند مقرون به صرفه نیست.
2- نیاز به کارگر ورزیده و ماهر دارد تا بتواند این وظیفه را به درستی انجام دهد.
3- شیر به دست آمده از این طریق هیچگاه نظافت و پاکی لازم را نداشته، اغلب با گرد و خاک و کود و علوفه و دیگر آلودگی‌های موجود در طویله همراه می‌باشد.
4- در حین شیردوشی فرد شیردوش به‌تدریج خسته شده و قدرت و توانش را ازدست می‌دهد که این امر در کار شیردوشی اختلال ایجاد می‌کند.
5- به منظور تحریک پستان از گوساله نوزاد چنانکه مرسوم است بایستی استفاده کرد که این کار با مشکل روبرو خواهد شد این مشکل موقعی زیاد خودنمایی می‌کند که گوساله تلف شده باشد.
6- آموزش شیر دوشی با دست به مراتب سخت‌تر و وقت‌گیرتر است.
7- اندازه‌گیری و رکوردگیری شیر دوشیده شده با دست نسبت به ماشین سخت‌تر است.
محاسن شیر دوشی دستی نسبت به ماشینی عبارتند از:
1- تخلیه بیشتر و بهتر شیر از پستان.
2- کارگر شیردوش شناخت بیشتری نسبت به و ضعیت طبیعی و غیرطبیعی پستان پیدا کرده و حالت مرضی پستان را با لمس آن می‌تواند به خوبی تشخیص دهد.
3- هرگاه یکی از گاوها مبتلا به ورم پستان شده باشد، وسیله انتقال بیماری به سایر دام‌ها در این روش نشده، از همین‌رو به مراتب کمتر از شیردوشی به‌وسیله ماشین که مشترکاً مورد استفاده گاوهای گله قرار می‌گیرد بیماری پخش و توسعه می‌یابد.
4- در شیردوشی با دست چنان چه شیر یکی از گاوها در اثر بیماری، آلوده به چرک و خون شده باشد به آسانی تشخیص داده شده و دور ریخته می‌شود بی‌آنکه مانند شیردوشی با ماشین ناخواسته وارد کلیه شیر تولیدی روزانه گردد.
ماشین‌های شیردوشی:
ماشین‌های شیردوشی که در گاوداری‌ها به کار گرفته می‌شوند به دو نوع ثابت و سیار تقسیم‌بندی می‌شوند البته طرز کار آنها اغلب یکسان است.
ماشین‌های شیردوشی سیار: در دامداری‌های کوچک در مناطقی که دام در مراتع یا چراگاه‌ها به حالت آزاد نگهداری می‌شوند، استفاده می‌گردد. مخزن شیر بر روی ماشین شیردوشی قرار دارد و قدرت موتور مورد نیاز این ماشین‌ها می‌تواند توسط یک موتور بنزینی یا دیزلی یا برق تأمین شود.
ماشین شیردوش ثابت: در دامپروی‌های متمرکز که تعداد زیادی دام دارند ماشین‌های شیردوشی در ساختمان شیردوشی به طور ثابت نسب شده‌اند و شیر دوشیده شده مستقیما وارد مخزن جمع‌آوری شیر می‌گردد.
( در کل ماشین‌های شیردوشی عوارضی به جای دارد و فرد دوشنده مسئول تنظیم زمان صحیح، بهداشت خوب و دیگر روال شیردوشی است؛ برنامه‌های شیردوشی روزمره برای عادت دادن گاوها به آزاد کردن شیر مهم هستند لذا هر تغییری در شیردوشی بایستی به صورت تدریجی انجام گیرد).
هر ماشین شیردوشی از اجزاء اصلی زیر تشکیل شده است:
1- منبع خلاء یا وکیوم
2- پولساتور یا نبض‌ساز
3- کلاهک و لایه لاستیکی داخلی یا لاینر
4- مخزن جمع‌آوری شیر
5- لوله‌های رابط
همچنین یکسری از اجزاء فرعی و کمکی دیگری همراه قسمت‌های اصلی در ماشین‌های شیردوشی به کار رفته‌اند که عبارتند از:
1- واحد دوشنده: لاینرها، کلاهک‌ها، خرچنگی، شلنگ‌های کوتاه هوا و شلنگ‌های کوتاه شیر
2- واحدهای رکوردگیری و نمونه‌گیری شیر: شیشه رکوردگیری و میلکومتر
3- واحدهای انتقال شیر: مخزن شیشه‌ای، پمپ شیر، والوها و لوله‌ها
4- واحد خنک‌کننده شیر: یخجال، صفحات خنک‌کننده شیر یا پلیت کولر
5- واحد شتشو: وان، لوله‌های انتقال آب و مواد شستشو، محل قرارگرفتن واحد دوشنده روی آن
6- واحد تشخیص ورم پستان
7- واحد تیت اسپری
8- تراپ یا تله شیر
9- رزرو تانک یا مخزن ذخیره خلاء
10- گیج خلاء‌سنج
11- رگولاتور
12- صافی یا فیلتر شیر و...
امروزه ماشین‌های شیردوشی را می‌توانیم به دو دسته سنتی و صنعتی تقسیم کنیم. دستگاه‌های سنتی آنهایی هستند که فقط از اجزاء اصلی و برخی از اجزاء فرعی تشکیل شده‌اند و هرچه قسمت‌های فرعی و کمکی بیشتری در یک ماشین شیردوشی به‌کار رفته باشد آن ماشین صنعتی‌تر، پیشرفته‌تر و سهولت کار با آن بیشتر خواهد شد.
اجزای یک ماشین شیردوشی به صورت ساده
منبع: انجمن سلامت گله‌های شیری دانشگاه فردوسی مشهد
آشنایی با نحوه کار دستگاه شیردوشی (بخش سوم)
آشنایی با نحوه کار دستگاه شیردوشی (بخش چهارم)
آشنایی با نحوه کار دستگاه شیردوشی (بخش پنجم)