به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور و آبزیان»؛ بوی ناشی از جایگاه‌های دامی بسته، باعث ایجاد مشکل برای همسایگان و افراد بومی موجود در محل می‌شود. غالبا این مشکلات منجر به شکایت از سوی افراد و مراجعه به افراد متخصص برای جلوگیری از گسترش جایگاه‌های دامی بسته می‌شود. کاهش مشکلات مربوط به بو به مقیاس دقیقی برای اندازه‌گیری خصوصیات بو و انتشار آن در محیط و شناختن روشهای تولید‌کننده بو و فن‌آوری‌های اقتصادی برای کاهش انتشار بو نیاز دارد.
معمولا میزان غلظت بو را با استفاده از یک استاندارد اروپایی بنام الفا‌کتومتری اندازه می‌گیرند. مزیت روش الفا‌کتومتری ارتباط مستقیم با بو و استفاده زیاد از حساسیت انسان نسبت به بو می‌باشد. غلظت بو تحت عنوان تعداد واحدهای بو در هر متر مکعب از فضا تعریف نموده‌اند. واحدهای بو تحت عنوان مقدار یا توده‌ای از عوامل تولید‌کننده بو در یک متر‌مکعب از فضا با تشخیص غلظت بو تعریف می‌شود. اسکنتومتر دستگاهی است که در سال 1950 ساخته شد. این وسیله در دست جای می‌گیرد و غالباً برای اندازه‌گیری مقادیر بوی موجود در محیط بکار می‌رود. اما این دستگاه وسیله‌ای با دقت زیاد نیست. بو مقیاس دیگری برای ارزیابی مقدار بوست. این مقیاس بواسطه مقایسه یک نمونه از بو در غلظت بالای آستانه تشخیص باشد تا یک مجموعه از غلظت‌های شناخته شده از بو در محیط بدست می‌آید. درجه لذت به‌عنوان مقیاسی برای ارزیابی احساس لذت یا تنفر از بو فرض شده است. این درجه بطور شاخص با استفاده از یک مقیاس که محدوده آن از 10- (بوی نا مطلوب) تا 10+ که (بوی مطلوب) است سنجیده می‌شود. امتیاز مربوط به بوی خنثی صفر در نظر گرفته شده است. میزان تنفر از بو به قدرت بو، میزان گسترش بو از منبع و در جریان هوا، درجه لذت از بو و فراوانی و تداوم بو بستگی دارد. بوی ناشی از مزارع پرورش دام از 3 منبع سرچشمه می‌گیرد. این منابع شامل محل ذخیره مدفوع، جایگاه دام و استفاده از کود دام در زمین می‌باشد. زمین جایی است که در آنجا تجزیه میکروبی ضایعات آلی انجام می‌شود. روشهای متعددی برای به حداقل رساندن میزان گسترش بو از مزارع پرورش دام موجود می‌باشد. به‌نظر می‌رسد که ساخت مناسب جایگاه‌های موجود در مزرعه و رعایت بهداشت و برنامه‌های مربوط به تغییر و نگهداری جایگاه‌ها به میزان قابل توجهی برای کاهش بوی نامطلوب موثر می‌باشد. پاکیزه نگهداشتن جایگاه به صورت مداوم و جابجایی مدفوع از جایگاه و دفع سریع دامهای تلف شده باعث کاهش بو می‌شود. تنظیم دقیق جیره‌ها می‌تواند باعث کاهش دفع نیتروژن و دیگر مواد مغذی شود. جیره‌های خاصی باعث کاهش بوی نامطلوب مدفوع می‌شود. اگرچه کارآیی آنها به‌خوبی ثابت نشده است. بوی مدفوع جامد از مدفوع مایع کمتر است، زیرا مدفوع جامد رطوبت کمتری دارد و فعالیت‌های میکروبی در آن کم است. بنابر این روش‌هایی وجود دارد که بوسیله آنها بوی نامطلوب مدفوع کاهش یابد، بطور مثال استفاده از متهای متحرک در ارتفاع مناسب در جایگاه‌هایی که دام در آن زیاد دراز می‌کشد در کاهش بو موثر است. دستگاه‌های تهویه که باعث افزایش مناسب کاهش بوی مدفوع در جایگاه می‌شود. استفاده از روشهای مربوط به دفع مدفوع خشک بجای مدفوع مایع باعث تمیزی و خشکی بستر می‌شود.
اقدامات مربوط به هوای خروجی از جایگاه
یکی از فنون بسیار موثر در مورد کاهش بوی نامطلوب درجایگاه دامی که بصورت مکانیکی تهویه شده است، استفاده از صافی‌های بیولوژیکی می‌باشد. در این صافی‌ها از موجودات ذره‌بینی برای بی‌اثر نمودن گازهای آلوده‌کننده استفاده می‌شود. این صافی‌ها بوی نامطلوب را تا حدود 50 الی 90 درصد کاهش می‌دهند و به‌همراه آن میزان گازهایی نظیر آمونیاک، سولفید هیدروژن و گرد و خاک را کم می‌کنند. استفاده از آنها در کشورهای شمال اروپا افزایش یافته و در آمریکا نیز از آنها استفاده می‌شود. فنهای موجود بایستی جای خود را به دستگاه‌های تهویه با فشار زیاد بدهند. در صورتی‌که فنها در جای مناسب خود قرار نگرفته‌اند و نمی‌توانند هوای آلوده را به طرف صافی‌های بیولوژیکی هدایت کنند در این حالت استفاده از کانالها برای جلوگیری از هزینه‌ها لازم می‌باشد. در صافی‌های بیولوژیکی موجود در جایگاه دام جهت کاهش هزینه بایستی از مواد موجود در مزرعه نظیر کود آلی، خاک و خرده چوب استفاده شود. مدت زمان لازم برای جریان هوا در هنگامی‌که ضخامت این مواد حدود 5 ثانیه می‌باشد و سرعت جریان هوا بایستی در حدود 20 فوت‌مکعب در هر فوت باشد. مقدار رطوبت موجود در این مواد بایستی در حدود 50درصد باشد. استفاده از برنامه‌های کنترل جوندگان و پوشش گیاهی لازم می‌باشد. دستگاه‌های تصفیه‌کننده آبی جهت کنترل بوی ناشی از مواد در صنایع استفاده می‌شوند، اما این دستگاه‌ها به مقدار زیادی آب نیاز دارند و از نظر اقتصادی استفاده از آنها برای بهبود وضعیت هوای خروجی اقتصادی نیست. همچنین به دلیل جریان هوا به مقدار زیاد و کمی غلظت آلودگی در هوای خروجی ازجایگاه‌های دامی، ضد‌عفونی کردن هوا یا ازن، تجزیه اتمها، استفاده از صافی‌های خشک، روغنهای لازم و تغیرات سریع از لحاظ اقتصادی مناسب نیست.
انبارهای باز ذخیره مدفوع و حوضچه‌های ذخیره آن
یک روش موثر در جلوگیری ازگسترش بوی نامناسب ناشی ازاین انبارها و واکنشهای غیرهوازی موجود در این حوضچه‌ها استفاده از سرپوش است معمولا این سرپوشها قابل نفوذ هستند و ازمواد با ضخامت‌های مختلف تشکیل شده‌اند. این سرپوشها از طریق بیولوژیکی بسیاری از ترکیبات دارای بو را قبل از آنکه بوی آنها در محیط انتشار یابد به دی‌اکسیدکربن و آب تبدیل می‌کنند. همچنین با این سرپوشها انتشار بو از طریق کاهش تلاطم در سطح مایعات و سرعت حرکت باد بر سطح مایعات کم است و این در حالی است که سرپوش‌هایی که قسمتهای آن بر روی زمین قرار می‌گیرند عمر زیادتری دارند.
لوله‌ها ومخازن مربوط به ذخیره مدفوع را می‌توان بوسیله سرپوش‌هایی با وزن کم پوشاند، طرحها و راهکارهای مدیریتی دیگری برای کاهش واکنشهای بی‌هوازی در حوضچه‌های بو وجود دارد که می‌توان میزان پر نمودن این حوضچه‌ها را کاهش داد. سطح حوضچه‌ها را می‌توان در معرض هوا قرار داد و یا می‌توان درختانی که جذب‌کننده بو هستند را دراطراف حوضچه‌ها کاشت. این امر می‌تواند در تخلیه حوضچه‌ها به دفعات زیاد و با تخلیه آن به‌صورت یکسان و ترجیحاً متناوب موثر باشد. سطح حوضچه‌ها را می‌توان کاهش داد اما عمق آنها در افزایش و جداسازی مواد جامد از مسیر حرکت دیگر مواد دفعی می‌تواند باعث کاهش میزان تخلیه حوضچه‌ها شود. تغییرات شیمیایی نظیر اضافه نمودن افزودنی‌ها به مدفوع به مقدار قابل توجهی بوی آن را کم نمی‌کند. ممکن است این امر به دلیل عدم مخلوط شدن افزودنی‌ها با مواد دفعی درهنگام افزودن آنها به چاله‌های راکد موجود درزیرجایگاه باشد. دلیل دیگر آن این است که مقدار موثر افزودنی‌ها ممکن است به‌طور کارآمدی فعالیت ننمایند که از لحاظ اقتصادی مقرون به صرفه نیست.
بهاربند در جایگاه دام
عامل موثر در انتشار بوی نامطلوب از بهاربند میزان رطوبت این قسمت یا سطح جایگاه می‌باشد. مهمترین و اساسی‌ترین اقدامات برای کنترل بو شامل جلوگیری از انجام واکنشهای بی‌هوازی بواسطه: الف) خشک نگهداشتن مدفوع و دیگر مواد آلی. ب) قراردادن انبارها و مکانهای جمع‌آوری مدفوع و مواد زائد در معرض اکسیژن نه سختی و صاف بودن جایگاه دام و عدم وجود مواد زائد غیر فشرده در آن می‌باشد. آب راکد عامل اصلی انتشار بوی شدید و نامطلوب است. جایگاه‌های دامی که در خارج از آن آب با سرعت جریان می‌یابد بوی نامطلوب کمی تولید می‌کنند. تا حد امکان از ذخیره مواد دفعی به مدت طولانی خودداری شود. به‌منظور جلوگیری از ایجاد گرمای زیاد در هنگام مصرف آنها در زمین و همچنین به دلیل آنکه ذخیره مدفوع بصورت اولیه که می‌تواند باعث تولید بوی نامطلوب شدید شود پس مدفوع بایستی بصورت خشک و با رطوبت کم ( کمتر از 45%) نگه داشته شود.
بهبود بوی مدفوع از طریق بیولوژیکی
روشهای بیولوژیکی می‌تواند باعث سرعت تجزیه مدفوع شوند و بطور قابل توجهی بوی آنرا کاهش می‌دهند. ازآنجایی‌که بسیاری از موجودات ذره‌بینی که در محیط فاقد اکسیژن فعالیت می‌کنند (شرایط غیرهوازی) باعث ایجاد موادی با بوی نامطلوب می‌شوند پس در محیطی که دارای اکسیژن می‌باشد گروهی دیگر از موجودات ذره‌بینی فعالیت می‌کنند که محصولاتی با بوی کم تولید می‌کنند. پس استفاده از روشهای هوازی برای کاهش بوی مدفوع عملی امکان‌پذیر است. به هر‌حال این روندهای بیولوژیکی به دلیل بالا بودن مخارج اجرا و نگهداری بطور وسیعی مورد استفاده قرار نگرفته‌اند. ازمعایب این روش، هزینه زیاد انرژی، تولید محصولات بیولوژیکی، آزاد‌سازی آمونیاک از بو در زمان کمی واکنشهای هوازی است و یا ممکن است این واکنشها بصورت متناوب انجام شود. به دلیل بالا بودن هزینه انرژی مربوط به ایجاد محیط مناسب برای واکنشهای هوازی در برخی از مواقع از واکنشهای هوازی به مقدار کمی برای کنترل بو استفاده می‌شود. در صورتی‌که تمامی مراحل مربوط به کمپوست نمودن مواد دفعی جامد یا نیمه‌جامد به نحو درستی انجام شود این روش می‌تواند بوی مدفوع را به مقدار قابل توجهی کم نماید. همچنین این روش در کاهش حجم مواد دفعی، تثبیت مواد غذایی و از بین بردن عوامل بیماری‌زا و بذر گیاهان هرز موثر است. کمپوست نمودن مواد دفعی، به تامین اکسیژن، رطوبت مناسب و مخلوط نمودن موادی که نسبت خاصی از کربن به نیتروژن را تامین می‌کنند نیازدارد. موجودات غیرهوازی در محیط‌های اخذ اکسیژن باعث مطلوب شدن تجزیه باکتریایی در حرارت می‌شوند سپس مواد تولیدی با یکدیگر ترکیب می‌شوند و گازهای بیولوژیکی می‌توانند به‌عنوان سوخت در موتورها و یا ژنراتورها بکار روند و برق و حرارت تولید کنند.
ضایعات ناشی از فعالیت این موجودات ذره‌بینی درهنگام حفظ مواد مغذی نسبتاً بوی کمی دارند. هزینه اولیه و احتیاجات مدیریتی این روش دو عامل اصلی برای عدم استفاده از این روش در سطح وسیع از دامپروری‌ها می‌باشد.
استفاده از مواد دفعی دام در زمین
مقدار قابل توجهی از بوی ناشی از مدفوع در هنگام استفاده از آن در زمین انتشار می یابد اما مقدار بو به سطح زمین (علفزار در مقابل زمین خشک)، مقدار مصرف، روش استفاده، شرایط آب و هوایی، میزان احتمالی بوی ناشی از مدفوع مصرفی، بستگی دارد. استفاده سریع و یا جا‌دادن سریع آن در خاک دارای اهمیت است زیرا بوی مدفوع سه ساعت بعد از مصرف در خاک انتشار می‌یابد. زمان استفاده از مدفوع در زمین به زمان فعالیت افراد موجود در محل و شرایط آب وهوایی بستگی دارد و بایستی برای به حداقل رساندن بوی نامطلوب درمحیط، زمان مصرف را با این دو عامل تنظیم نمود. اصلاح وضعیت مدفوع قبل از استفاده از آن در زمین راهکار دیگری برای کاهش بو می‌باشد.
نکات اجرایی
موثرترین راه به حداقل رساندن بوی نامطلوب در محیط حفظ فاصله مناسب با دامداری‌ها می‌باشد. شدت بو با فاصله کم می‌شود. بایستی به جهت بادهای غالب در منطقه برای جلوگیری از گسترش بو توجه نمود. پرورش‌دهندگان بایستی از روشهای تعدیل بوی ناشی از دامداری آگاهی یابند.
مهندس مهدی پاک طینت