به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور و آبزیان»؛ جیره ایده‌آل جیره‌ای است که حداقل قیمت را داشته باشد و با آن حداکثر تولید به دست آید. یک جیره گران قیمت ممکن است حداکثر تولید را موجب شود، ولی با آن قیمت جیره به ازای هر واحد تولید ممکن است اقتصادی نباشد.
به همین ترتیب، ارزان‌ترین جیره همیشه اقتصادی‌ترین جیره نخواهد بود. بنابراین قیمت به ازای هر واحد تولید، تعیین‌کننده نهایی خوراک‌های موجود در یک جیره می‌باشد. آگاهی از این حقایق و اعمال صحیح نکات فنی جیره‌نویسی میزان سود یا زیان پرورش‌دهنده را تعیین می‌کند. برای تنظیم فرمول یک جیره اقتصادی 4 مرحله زیر را باید در نظر داشت:
1- منظور احتیاجات آبزی مورد نظر از نظر احتیاجات مواد معدنی (Fe, Ca,P, K, Na, Cl, Co و...)، احتیاجات پروتئینی، احتیاجات اسید آمینه‌های ضروری (Lys, Cys, Met, Arg و ...)، احتیاجات اسیدهای چرب ضروری (اسید لینولئیک، اسید لینولنیک، اسید آرشیدونیک) احتیاجات ویتامینی (B12, B6, B2, B1, A, E, D, C) واحتیاجات انرژی و دیگر احتیاجات مورد نیاز می‌باشد. همچنین عوامل مؤثر در تعیین احتیاجات غذایی را باید در نظر گرفت مثل سن، وزن بدن، عوامل محیطی (دمای آب، اکسیژن محلول، آمونیاک محلول، دی اکسید کربن، شفافیت وغیره) نوع تولید وغیره.
2- در جیره آبزیان پرورشی، ماده خشک (DM)، پروتئین خام (DE)، چربی خام (EE)، کربوهیدرات، فیبر خام (Ash)، انرژی قابل هضم (DE) یا انرژی متابولیکی (ME)، خاکستر (Ash)، فسفر (P)، کلسیم (Ca)، پتاسیم (K)، سدیم (Na)، آرژنین (Arg)، سیستئین (Cyc)، متیونین (Met)، لیزین (Lys)، ویتامین A، ویتامین E، ویتامین D، ویتامین C، کوبالامین (B12)، پیردوکسین (B6) و اسید لینولئیک، معیارهایی هستند که معمولاً در جیره‌نویسی فرموله کردن غذا، مورد توجه قرا می‌گیرند ولی بهتر است که تمامی معیارهای تغذیه‌ای مد نظر قرار بگیرد.
3- قیمت خوراک‌ها و هزینه عمل‌آوری (مثل تهیه پلت)، حمل ونقل و انبار باید تعیین شود. و به مسئله مدیریتی نگهداری غذاها توجه نمود. مثلاً بعضی از غذاها چربی زیادی دارند و برای جلوگیری از فاسد شدن آنها بایس با آنتی اکسیدان مخلوط گردند، برخی از غذاها نیاز به انبار خنک و خشک دارندو ارزش غذایی بسیاری از خوراک‌ها در حین ذخیره کردن وانبار طولانی مدت کاهش می‌یابد.
4- محدودیت هریک از اجزاء جیره را در نظر بگیرید و به خاطر داشته باشید که هدف نهایی جیره‌نویسی، تنظیم جیره‌ای است که با آن قیمت هر واحد تولید حداقل باشد.
تذکر مهم در مورد جیره‌نویسی
در تنظیم فرمول جیره‌ها، تنها یادگیری کاربرد روشهای جیره‌نویسی کافی نیست. یادگیری این روش‌ها با انجام چند تمرین برای هر روش امکان‌پذیر است، ولی این به تنهایی هیچ ضمانتی برای ذی‌صلاح بودن شخص برای جیره‌نویسی نمی‌تواند باشد. قبل از اینکه شخص بخواهد برای شرایط علمی اقدام به جیره‌نویسی برای آبزیان پرورشی کند، وی باید اطلاعات کافی از فیزیولوژی دستگاه گوارش و چگونگی هضم و جذب مواد غذایی در ماهی یا میگو پرورشی، اصول تغذیه و مدیریت ماهی یا میگو، خوراک‌ها، نحوه غذادهی، و قیمت خوراک‌ها در بازار را داشته باشد. با داشتن این اطلاعات و آگاهی کامل از کاربرد روشهای جیره‌نویسی و در دست داشتن احتیاجات غذای ماهی یا میگو و تجزیه شیمیایی خوراک‌های موجود، شخص قادر خواهد بود که براساس شرایط موجود، جیره مناسب یا اقتصادی‌ترین جیره ممکن را تنظیم نماید.
اگرچه هریک از شئونات مدیریت پرورش آبزیان، به نوبه خود با اهمیت است، ولی به علل زیر، تغذیه آبزیان از جایگاه خاصی برخوردار است و آگاهی از اصول و نکات فنی آن نیز از مهمترین ضرورت‌ها در امر پرورش آبزیان به حساب می‌آید.
الف) قسمت اعظم (75% - 50%) هزینه‌ها در پرورش آبزیان مربوط به تغذیه می‌باشد.
ب) در شرایط متعارف، تغذیه مهمترین عامل محیطی مؤثر روی عملکرد آبزیان پرورشی است.
ج) بسیاری از بیماری‌های آبزیان مربوط به تغذیه ناصحیح و نادرست می‌باشد.
د) تنها روش درمان بیماری‌های آبزیان فقط از طریق غذا (خوراک درمانی) امکان‌پذیر است.
مواردی که باید در فرمولاسیون غذای آبزیان رعایت شود:
1) رابطه فرمولاسیون غذا وتکنولوژی ساخت غذا
• وقتی فرمولاسیون انجام می‌شود در واقع فقط براساس نیازهای تعریف شده برای موجود یک فرمول نوشته می‌شود.
• بحث تکنولوژی ساخت غذا خیلی پیچیده است چون غذا یک ماتریکس تعریف شده است و اعضای این ماتریکس، نوترنیت‌ها هستند و با هم تفاوت دارند. یک ری‌ماکرو نوترنیتند و یک سری میکرو نوترنیت.
• در تکنولوژی ساخت غذا مسائل متعددی وجود دارد مثلاً فرآیند Mix غذا یا قبل از آن کاهش اندازه قرار دارد که این پدیده‌ها روی هم تأثیر دارند. فاکتورهایی مثل درجه‌ی حرارت، بخار آب، فشار، زمان، اندازه Dye و بطور کلی تجهیزات روی ساخت غذا تأثیر می‌گذارند.
جداول آنالیز مواد غذایی → جداول احتیاجات غذایی
• وقتی می‌خواهیم غذا بسازیم بین فاکتورهایی مثل درجه حرارت و جداول و ماتریکس غذا interactionهای پیچیدهای وجود دارد که بعضی از این interactionها بسیار مفیدند و بعضی بسیار مضرند و بعضی تفاوت محسوسی ندارند.
دستگاهی وجود دارد که غذا را Extrude یا Expand می‌کند یا پلت سرد یا پلت گرم را تولید می‌کند.
Dye دستگاهی است که غذا پس از Mix شدن تحت فشار بسیار زیاد از آن خارج می‌شود.
قطر سوراخ‌های Dye تعیین‌کننده قطر پلت است. تیغه‌ای دارد که طول پلت را تعیین می‌کند و بین طول وقطر پلت وجود دارد که باید برای آبزیان مختلف محاسبه شود.
بین غذا، فرمولاسیون غذا وتکنولوژی ساخت غذا روابط پیچیدهای قرار دارد. از یک فرمولاسیون واحد، بسته به تکنولوژی مختلف، مواد غذایی متفاوت ایجاد می‌شود. نسبت =DP/DE22 که بسته به تکنولوژی ساخت غذا این عدد می‌تواند تغییر کند. فرمولاسیون براساس احتیاجات غذایی و جدول آنالیز مواد غذایی انجام می‌شود. نشاسته خام برای موجودات گوشتخوار قابلیت هضم بسیار پایینی دارد حال اگر در جیره این ماهیان قرار گیرد قسمت اعظم این نشاسته ژلاتینه می‌شود وقابلیت هضم نشاسته را به مراتب بالا می‌برد.
غذای ژلاتینه شده و ژلاتینه نشده به لحاظ هضم بسیار با هم متفاوتند و همچنین از لحاظ پروتئین و انرژی.
بیشتر بدانیم:
اشکال مختلف غذای آبزیان
پرورش ماهیان گرمابی (بخش دوم)
پرورش ماهی در آب‌های شیرین
2) رابطه فرمولاسیون غذا و توزیع غذای آبزیان
یک سری آبزیان سطحی خوارند و یک سری کفزی خوار. رفتار غذایی در ارتباط با توزیع غذا اهمیت دارد. یک سری از مواد غذایی اگر مواردی در مورد آنها رعایت نشود در ساخت غذا بسیار سفت می‌شوند و یک سری زود وا می‌روند و یک سری پودری هستند و گرد وخاک ایجاد می‌کنند و یک سری کمتر گرد وخاک ایجاد می‌کنند ویک سری اصلاً ایجاد نمی‌کنند.
بعضی مواد غذایی وزن حجم بالایی دارند و زود ته‌نشین می‌شوند و یک سری روی آب می‌مانند. ممکن است با تغییر روش غذادهی مجبور به تغییر فرمولاسیون غذا شویم غذایی ایجاد کنیم که احتیاجات موجود را برطرف کند اما مطابق با رفتار غذادهی ماهی نباشد.
به عبارتی دو غذا ایجاد کنیم که به لحاظ رفع احتیاجات آبزی یکسان باشد اما از لحاظ رفتارشناسی متفاوت باشد.
میزان استحکام غذا به میزان حضور یا عدم حضور غذایی طبیعی یا مصنوعی، نوع مواد غذایی و تکنولوژی ساخت غذا بستگی دارد.
باید استحکام غذا زیاد باشد تا وقتی در آب پرت می‌شود از بین نرود و اگر استحکام غذا کم باشد غذا leack می‌شود وآلودگی زیستی ایجاد می‌کند و اگر پودری باشد گرد و غبار زیادی ایجاد می‌کند. باید وزن مخصوص غذا متعادل باشد تا به مصرف آبزی برسد.
اگر بین زمان ورود غذا به آب و مصرف غذا فاصله باشد غذا leack می‌شود و ازبین می‌رود وآلودگی زیستی ایجاد می‌کند.
3) رابطه فرمولاسیون غذای آبزیان و محیط زیست
در ساخت غذا یکی از مهمترین محدودیت‌ها قیمت است. باید در ساخت غذا از فرمولاسیونی استفاده شود که بار آلودگی زیست محیطی را به حداقل ممکن برساند. بعضی از کشورها دستورالعمل‌هایی دارند که دقیقاً می‌گوید پساب یک استخر پرورش میگو چگونه باشد و چقدر باشد.
وقتی غذا از کارخانه تولید می‌شود در حالی‌که برای آبزیان بسیار حیاتی است اما منشأ آلودگی است. برای اینکه در پرورش آبزیان سوخت آلوده ایجاد نشود باید فرمولاسیون علمی داشته باشیم. در نقل و انتقال غذای آبزیان و انبار داری باید مواظب باشیم که ازبین نرود و پرت نشود. حالا باید این غذا به خوبی هضم وجذب شود که بستگی به تعداد دفعات غذادهی مقدار غذا در هر دفعه دارد.
دو عنصر مهمی که در محیط زیست آلودگی ایجاد می‌کنند N,P هستند که می‌توانند بار مواد مغذی را زیاد کنند، نوتریفیکیشن و شکوفایی جلبکی ایجاد کنند.
4) رابطه فرمولاسیون غذای ماهی و کیفیت لاشه
کیفیت لاشه به لحاظ مواد مغذی، رنگ، طعم، بافت اهمیت دارد. مهمترین عاملی که کیفیت لاشه را تحت تأثیر قرار می‌دهد تغذیه آبزیان است. بعد از کیفیت لاشه نوبت به بسته‌بندی و رفتن به بازار می‌رسد که وقتی معنی می‌یابد که کیفیت لاشه بالا باشد.
استفاده از رنگ دانه‌ها در لاشه اثرات بسیار زیادی دارند. بسیاری از رنگدانه‌ها مثل آستوگزانتین، آنتی اکسیدانت هستند که ضدسرطان نیز می‌باشند. رنگدانه‌ها می‌توانند بازده تولیدمثل را بالا ببرند. حال اگر با آگاهی از این موارد فرمولاسیون انجام شود خیلی نقش کلیدی دارد.
هدف از جیره‌نویسی آبزیان
هدف از جیره‌نویسی تأمین نیازمندی‌های غذایی. نیازمندی‌های توسعه پرورش لارو یا نیازمندی‌های پرواری. ارزش موادغذایی به صورت تئوریک ثابت است، آنچه که تغییر می‌کند نیازمندی‌ها است.
هدف از نیازمندی‌های غذایی شامل: 1. حداکثر رشد 2. حداکثر تولیدمثل 3. حداقل استرس 4. حداکثر کیفیت از جنبه‌های مختلف شامل لاشه، تخم و لارو 5. حداقل قیمت تمام شده‌ی جیره و محصول غذایی 6. حداقل آلودگی‌های زیستی 7. حداقل اتلاف موادغذایی در مراحل مختلف 8. حداقل نیروی مورد نیاز برای ساخت غذا (منافع تولیدکننده حداکثر رشد، حداکثر تولیدمثل و حداکثر سود است. در جیره‌نویسی نباید یک بعدی به قضیه نگاه کرد و باید منافع همه اعضا را در نظر گرفت.) 9. هدف بعدی حداکثر سود است و منافع تولیدکننده را باید در نظرگرفت. (معمولاً حداکثر سود با حداقل قیمت تمام شده همراه است، حداکثر کیفیت و حداقل قیمت تمام شده از منافع مصرف‌کننده است.) منافع عمومی جامعه حداقل آلودگی‌های زیستی است.
هدف از جیره‌نویسی یک هدف تک بعدی نیست و اهداف متعددی وجود دارد. ارزش غذایی مواد غذایی و افزودنی‌ها با آنالیز شیمیایی آنها تغییر نمی‌کند اما موادغذایی ثابت با قرار گرفتن در جیره‌های مختلف، ارزش متفاوتی پیدا می‌کند. ارزش غذایی مواد در آزمایشگاه یکسان است، ما در برابر مصرف‌کننده ارزش غذایی در گونه‌های مختلف و در مراحل فیزیولوژیکی مختلف و شرایط اقلیمی متفاوت و آب و هوا تفاوت می‌یابد. مثلاً ماهیان مهاجر برای تکثیر از آب دریا به چشمه می‌روند و در مدت کوتاهی شرایط آب عوض می‌شود استرس زیادی ایجاد می‌شود. (نیاز غذایی آنها تغییر می‌کند.) هرگونه استرس، دستکاری، بیماری و... روی نیازهای غذایی آبزی مورد پرورش اثر می‌گذارد. ترکیب جمعیتی روی گله هم روی این مسئله تأثیر می‌گذارد.
نیازهای غذایی جنس نر و ماده در سنین مختلف متفاوت است. ارزش موادغذایی بسیار تعیین‌کننده است اما چون اهداف متفاوت است و موجود مصرف کننده تعیین است، ارزش موادغذایی به راحتی قابل توصیف نیست Compromise کردن یعنی تلفیق کردن بدین معنا که: اگر یک جا مسائل زیست محیطی شاخص است بقیه فاکتورها به نفع آن کوتاه بیایند، در مرحلهای که هدف حداقل اتلاف موادغذایی است مؤلفه‌های دیگر همکاری کنند یا اگر هدف اینست که در مرحلهای از سال FCR حداقل باشد اهداف دیگر را به سمت این هدف سوق دهیم.
انتخاب موادغذایی
برای جیره‌نویسی مطلوب جداولی وجود دارد که ارزش غذایی را دربرگرفته یک ارزش غذایی invivo و یک ارزش غذایی invitro. اطلاعات قیمتها و اطلاعات به قیمت‌های دسترسی به موادغذایی و اطلاعات مربوط به Interaction یا تعامل مثبت و منفی که ممکن است وجود داشته باشد، در این جداول وجود دارد. اگر میزان نشاسته در جیره غذایی قزل‌آلا زیاد شود چون آنزیم آلاز برای هضم آن وجود ندارد، مشکل ایجاد می‌کند. باید غلظت موادغذایی در جیره ی آبزیان در حد معمول تعریف شده باشد. کنترل کیفیت موادغذایی قبل از انبارداری، در زمان انبارداری مهم است. جنس خریداری شده، سریعاً مصرف نمی‌شود و مدتی در انبارها می‌ماند. کنترل کیفیت موادغذایی قبل از انبارداری، انبارداری، فرآوری، انبارداری، حمل و نقل به مزرعه، انبارداری در مزرعه وجود دارد.
خرید موادغذایی
افراد خریدار معمولاً دانش علمی ندارند. تولید و فرمولاسیون غذای مطلوب برای آبزیان از خرید موادغذایی با کیفیت مناسب شروع می‌شود. رعایت نظارت استاندارد در خصوص کیفیت مواد خام و اطمینان از صحت آنها در مراحل مختلف خرید موادغذایی بسیار اهمیت دارد.
برگرفته از مقاله «جیره نویسی تغذیه آبزیان» تألیف: دکتر حشمت سپهری مقدم
برای مطالعه بخش‌های بیشتری ازین مقاله کلیک کنید: جیره نویسی آبزیان