به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور و آبزیان»؛ تندرستی و کارآیی مرغ‌های گوشتی به پیشرفت دستگاه گوارش آنها در هفته‌های نخست زندگی‌شان بستگی دارد.
نویسندگان این مقاله توضیح می‌دهند که دستگاه گوارش، چگونه در نطفه، و سپس در جوجه‌های تازه هچ شده، رشد می‌کند و به ویژه چه تأثیری روی توانایی مرغ‌ها در ایجاد پاسخ ایمنی برای مقابله با بیماری‌زاها، می‌گذارد.
جوجه‌های مدرن گوشتی برای این برگزیده شده‌اند که به سرعت رشد کنند.
برای اطمینان از اینکه جوجه‌ها در نخستین هفته زندگی به رشدی که از آنها انتظار می‌رود برسند، مهم است که دستگاه گوارش و روده آنها، از بیشترین رشد ممکن برخوردار شوند.
پی بردن به چگونگی رشد دستگاه گوارش، و عواملی که سبب بهبود و کار دستگاه گوارش می‌شود کلید اصلی برای حفظ شمار بالاتری از جوجه‌ها برای رشد و اطمینان از آغاز خوب زندگی آنها است.
رشد خوب دستگاه گوارش، سبب یک‌دست بودن بیشتر گله نیز می‌شود، و با بهبود سلامتی دستگاه گوارش مرغ‌ها، به آنها امکان می‌دهد که سیستم ایمنی اکتسابی کارآمدتری برای مقابله با بیماری‌زاهایی که از محیط و مواد خوراکی وارد بدن آنها می‌شود داشته باشند.
رشد دستگاه گوارش پیش از هچ، و بیدرنگ پس از هچ
در ۳ روز آخر جوجه‌کشی (پیش از هچ)، نسبت وزن روده کوچک به وزن بدن به شدت افزایش می‌یابد و از 1% در هفدهمین روز جوجه‌کشی، به 3/5 % در روز هچ شدن می‌رسد.
ساختمان روده کوچک، در همین سه روز هم به سرعت تغییر می‌کند، و پرزهای روده کوچک (ویلی‌ها) در اندازه‌های گوناگون دیده می‌شوند. دگرگونی‌های روده کوچک، بیدرنگ پس از هچ پدید می‌آیند.
این رشد سریع روده کوچک، در جوجه‌های مرغ در ۶ تا 10 روز، و در پولت‌های بوقلمون در ۶ تا ۸ روز پس از هچ، به کمال می‌رسد. برخلاف رشد سریع روده کوچک، رشد دیگر اعضای جوجه‌ها، مانند سنگدان و پانکراس، بسیار آهسته است.
این رشد سریع‌تر روده نسبت به دیگر اعضای جوجه، هم در حضور، و هم در غیاب خوراک، پدید می‌آید، هرچند که رشد روده پیش از اینکه جوجه به خوراک دسترسی داشته باشد کمتر از هنگامی است که به خوراک دسترسی پیدا می‌کند و تنها از زرده تخم‌مرغ تغذیه می‌نماید.
بهره بردن از زرده
در آخرین روزهای جوجه‌کشی، باقیمانده زرده (50% چربی و 50% پروتئین)، به درون حفره شکمی جوجه منتقل می‌شود. چربی زرده از آنجا مستقیماً به روده کوچک می‌رود. هنگام هچ، جوجه از زرده، هم برای حفظ بدن، و هم برای رشد روده استفاده می‌کند. دسترسی جوجه به خوراک، مصرف باقیمانده زرده را سرعت می‌بخشد، و 24 ساعت پس از هچ، دستیابی زودهنگام به خوراک سبب رشد سریع روده می‌شود.
پیشرفت ساختمان روده کوچک
به هنگام هچ، سلول‌های روده کوچک (انتروسیت‌ها) دایره شکل هستند، اما پس از هچ، این سلول‌ها به سرعت کشیده می‌شوند و یک مرز مشخص روی سطح روده پدید می‌آورند. پرزهای روده (ویلی‌ها) نسبتاً کوچک‌اند، و با چند کریپت (Crypt)*، به سختی دیده می‌شوند.
* کریپت‌ها، غده‌های ریزی هستند که در فاصله پایه پرزهای روده، و سطح دیواره روده قرار دارند. وظیفه سلول‌های کریپت، تولید سلول‌های تازه، برای جانشینی سلول‌های کهنه‌ای است که هر ۳ تا 4 روز یک بار از سطح دیواره روده ریزش می‌کنند.
کریپت‌ها، چند ساعت پس از هچ، شکل می‌گیرند و پس از 72 ساعت کاملاً قابل تشخیص هستند. در 48 ساعت خوراک خوردن، شمار سلول‌های هر کریپت به‌سرعت افزایش می‌یابد، و پس از آن، رشد آنها آهسته‌تر می‌شود.
در موازات این تغییرات، شمار خود کریپت‌ها و پیچیدگی آنها به‌سرعت بالا می‌رود و در ۲۸ تا ۲۴ ساعت به بیشترین تعداد می‌رسد.
ویلی ها
اندازه‌های موکوس روده کوچک (خلط) نشان می‌دهد که بلندی پرزهای روده (ویلی‌ها) در 48 ساعت پس از هچ دوبرابر می‌شود. بلندی ویلی‌ها در ددنوم (بخش نخستین روده باریک) پس از 4 تا ۸ روز، و در ژژنوم (بخش میانی روده باریک) و ایلیوم (بخش پایانی روده باریک) پس از 10 روز یا بیشتر تثبیت می شوند.
پهنای ویلی‌ها نیز اندکی افزایش می‌یابد تا گسترش آنها در سطح روده کوچک، به موازات و هماهنگ با بلندی ویلی‌ها باشد. با این تغییرات ساختاری، سرتاسر سطح رویه روده، تا 72 ساعت پس از هچ، پوشانده می‌شود.
گابلت ها (Goblets)
سلول‌های گابلت، کار تراوش پروتئین موکوسی، و میوسین را انجام می‌دهند و از اهمیت بالایی در ایجاد لایه موکوسی روده برخوردارند.
پس از هچ، شمار سلول‌های گابلت نیز بالا می‌رود و در یک هفته چندین برابر می‌شوند. افزایش سلول‌های گابلت پیامد افزایش سلول‌هایی است که یا موکوس اسیدی تولید می‌کنند، یا موکوس خنثی که به‌صورت یک لایه موکوسی محافظتی سطح روده کوچک را می‌پوشاند. رشد پرزهای روده (ویلی‌ها)، با رشد سلول‌های گابلت همراه است.
رشد بافت‌های لنفاوی روده (GALT)
بافت‌های لنفاوی روده، ابزار سیستم ایمنی روده هستند که برای محافظت از جانوران در برابر بیماری‌زاهایی که از محیط زندگی و یا همراه خوراک وارد بدن آنها می‌شوند، پدید آمده‌اند.
بافت‌های لنفاوی روده وظیفه برانگیختن پاسخ ایمنی علیه باکتری‌ها، و ویروس‌ها، و پارازیت‌ها را انجام می‌دهند. این بافت‌ها، ساختار ویژه‌ای دارند که در زیر گفته می‌شود:
• بورس فابریسیوس (bursa of Fabricius): ارگان‌های تخصصی هستند که رشد سلول‌های ایمنی B در آنجا انجام می‌گیرد، و جایگاهی مانند مغز استخوان برای رشد سلول‌های B به‌شمار می‌روند.
• غدد لنفاوی سیکوم (cecal tonsil):بزرگترین مجتمع از بافت‌های لنفاوی روده پرندگان است که در کنار غدد Peyer's patches پاسخ ایمنی در برابر بیماری‌زاها، در روده کوچک را پدید می‌آورد.
برقراری ایمنی کارآمد در دستگاه گوارش پرندگان
تغییراتی که با گذر سن، در بافت‌های لنفاوی جوجه‌ها پدید می‌آیند، به‌خوبی اثبات شده است. این دگرگونی‌ها شامل:
• تغییرات در شمار لنفوسیت‌های T و B
• بزرگتر شدن بورس و تکامل آن به هنگام بلوغ
• پدیدار شدن Peyer's patches و cecal tonsil
• به بلوغ رسیدن پاسخ‌دهی به بیماری‌زاها.
می‌باشند.
دانستنی‌هایی که بتوانند چگونگی توسعه بافت‌های لنفاوی روده طیور، و وظایف ایمنی که برعهده آنها است را توضیح دهند اندک است. به هرحال توسعه بافت‌های لنفاوی روده کوچک فوراً پس از هچ، برای مبارزه با بیماری‌زاها بسیار اهمیت دارد.
اگر رساندن خوراک به جوجه‌های تازه هچ شده با دیرکرد روبه‌رو شود، توسعه دستگاه گوارش در همه مراحلی که گفته شدند با مشکل روبه‌رو می‌شود، و پیشرفت بافت‌های لنفاوی نیز با نرسیدن خوراک، کند می‌شود.
پژوهش‌های انجام گرفته روی جوجه‌های تازه هچ شده نشان می‌دهند که تولید آنتی‌بادی‌ها، پخش شدن آنها، و تفکیک لنفوسیت‌ها در اثر دسترسی نداشتن به خوراک در روزی که هچ شده‌اند، آسیب دیده است.
در این پژوهش‌ها پی برده شده است که در پی دسترسی نداشتن جوجه‌ها به خوراک، رشد بافت‌های لنفاوی روده در بخش نخستین اندکی کاهش یافته است، اما در بخش پایانی روده، در 35 روزگی به‌شدت آسیب دیده بوده است.
این، اهمیت درست خوراک دادن برای بیشترین توسعه سیستم ایمنی را نشان می‌دهد.
پیشرفت هضم و جذب
تراوش‌های آنزیم‌های پانکراس آنزیم‌های تراوش شده به‌وسیله پانکراس، هم روی هضم زرده، و هم روی هضم خوراکی که جوجه‌ها می‌خورند تأثیر می‌گذارد. اثر آنزیم‌های پانکراس حتی در روده جنین جوجه‌ها نیز دیده شده است.
مشخص شدن فعالیت‌های آنزیم‌های پانکراس در فضای روده جوجه‌ها بلافاصله پس از هچ، نشان‌دهنده افزایش فعالیت «تریپسین»، «آمیلاز» و «لیپاز» است که با افزایش وزن روده، و وزن بدن جوجه‌ها ارتباط دارد.
در جوجه‌هایی که به خوراک دسترسی ندارند، افزایش اندکی در فعالیت‌های تریپسین و آمیلاز در روده آنها دیده می‌شود. مشخص شدن فعالیت‌های برخی از آنزیم‌های پانکراس در چهارمین روز پس از هچ، نشان می‌دهد که افزایش تراوش تریپسین، آمیلاز و لیپاز با عمر جوجه‌ها بستگی دارد.
آنزیم های موکوسی و فعالیت‌های ترانسپورترها
افزون بر هضم مواد مغذی خوراک، آنزیم‌های چسبیده به غشای مرز برس مانند (brush border)* ویلی‌ها، آخرین مرحله هیدرولیز کردن مواد مغذی را انجام می‌دهند.
* brush border دیواره درونی روده کوچک با چندین لایه غشای موکوسی که روی هم تا شده‌اند پوشیده شده است. رویه این لایه‌ها، برآمدگی‌های ریزی به نام ویلی‌ها (پرزها)، و میکروویلی‌ها (پرزهای ریزتر) دارند که سطح جذب مواد را گسترده‌تر می‌کنند.
جوجه‌ها و پولت‌های بوقلمون بیدرنگ پس از هچ، توانایی بالایی برای شکستن دی‌ساکاریدها در لایه موکوسی دارند و این کار را با مجموعه‌ای از آنزیم «ساکاروز – مالتاز» انجام می‌دهند.
آنزیم‌های موکوسی، فرصت زمانی متفاوتی برای پیشرفت دارند. برآورد کل فعالیت آنزیمی در منطقه روده نشان می‌دهد که فعالیت این آنزیم‌ها به‌صورت نمودار منحنی مرتبط با سن افزایش می‌یابد.
تولید موسین
موکوسی که به‌وسیله سلول‌های گابلت تراوش شده است، به‌صورت یک مایع، میان مواد هضم شده، و سیستم جذب مواد روده قرار می‌گیرد و سطح روده را از مواد تحریک‌کننده‌ای مانند مسهل، نمک‌های صفراوی، اسیدها، آنزیم‌های هضم‌کننده خوراک ونیز باکتری‌هایی که توان بیماریزایی دارند دور نگه می‌دارد.
تغییرات در وضعیت این لایه مایع موکوسی، سبب تغییر جذب مولکول‌های مواد مغذی خوراک، و ماکرومولکول‌های درون تراو می‌شود. سلول‌های تراوش‌کننده اسید در لایه موکوسی، در فضله جوجه‌ها یافت شده‌اند.
توسعه جمعیت میکروبی روده (میکروفلور روده)
پس از هچ، جمعیت انبوهی از میکروب‌های گوناگون، در سرتاسر دستگاه گوارش، و پرشمارتر از همه‌جا در سیکوم (روده کور) پدید می‌آید.
کمبود این جمعیت میکروبی در سیکوم یکی از عواملی است که سبب می‌شود جوجه‌ها دربرابر عفونت‌ها آسیب‌پذیرتر باشند. با اینکه دستگاه گوارش جوجه‌های تازه هچ شده معمولاً استریل است، اما میکروارگانیسم‌ها از محیط پیرامون جوجه‌ها به سرعت وارد دستگاه گوارش می‌شوند.
۳ تا ۶ ساعت پس از هچ، جمعیت بالایی از باکتری‌های بی‌هوازی در سیکوم (روده کور) جوجه مستقر می‌شوند.
۳ تا 4 روز پس از هچ نیز کلونی‌هایی از «استرپتوکوکسی‌ها» و «انتروباکترها» در روده کوچک، و در سیکوم تشکیل می‌شوند.
پس از 7 روز، شمار لاکتوباسیل‌ها در روده کوچک و در سیکوم از دیگر میکروارگانیسم‌ها بیشتر می‌شود.
اما در سیکوم جمعیت باکتری‌های بی‌هوازی اختیاری مانند «ای - کولای» و «باکتریودها» و شمار اندکی نیز از باکتری‌های هوازی اختیاری، پابرجا می‌شوند.
در 2 هفتگی، جمعیت باکتریایی خاص مرغ‌های بالغ، در روده کوچک پدید می‌آید، اما در سیکوم و میکروفلور مرغ بالغ، پس از 30 روز پدید می‌آید، که شمار بیفیدوباکترها و باکتریودها در آن بیش از دیگران است.
پدید آمدن ایمنی موثر و کارآمد
بخش اصلی دستگاه گوارش که با جمعیت میکروبی در تماس قرار می‌گیرد، روده پایین مرغ است. محافظت از روده، از دو راه انجام می‌گیرد:
• ایمنی مادری، که به طور طبیعی به هنگام زاده شدن به او ارث می‌رسد.
•ایمنی اکتسابی، که از محیط یاد می‌گیرد.
پایه پدید آمدن پاسخ ایمنی اکتسابی در برابر بیماری‌زاها، فولیکول‌های لنفاوی هستند. این ساختار ویژه استثنایی، دارای لنفوسیت‌های تخصیص نیافته و تفکیک نشده است. سلول‌های برگزیده‌ای از این فولیکول‌ها، تبدیل به «سلول‌های خاطره» می‌شوند که می‌توانند به دیگر بافت‌ها مهاجرت کنند.
شمار این گونه فولیکول‌ها، در روده کوچک جوجه‌ها اندک است، بنابراین، به احتمال زیاد پاسخ مقدماتی سیستم ایمنی به بیماری‌زاها، در بخش پایانی روده، بورس و طحال آغاز می‌شود.
موضوع مهم در زمینه روده کور برای آغاز پاسخ ایمنی، به سبب توانایی نمونه‌برداری از مواد آنتی‌ژن‌های خارجی است.
بررسی‌های پیشین روی جوجه‌های تازه هچ شده، و روی مرغ‌های بالغ، نشان‌دهنده حرکت معکوس مواد غذایی از بخش میانی روده (ژژنوم) به سوی دوازدهه (دئودنوم) و حتی به سنگدان است.
همین بررسی‌ها نشان می‌دهند که مواد خارجی که از راه مقعد (رکتوم) وارد بدن شده‌اند خود را از یک مسیر به سیکوم که فعالیت ایمونولوژیکی دارد می‌رسانند. مهم این است که از همین مسیر، آنتی‌بادی‌های رها شده از بورسا به سوی روده کوچک روان هستند.
هم خود بورسا، و هم کانال آن نقش بسیار مهمی در ایجاد پاسخ ایمنی محافظتی روده دارند.
رابطه ها
وزن بدن مرغ بستگی به مقدار خوراکی که می‌خورد دارد. بررسی‌هایی که با استفاده از فعالیت آنزیم‌ها برای برآورد مقدار خوراک مرغ‌ها انجام داده شده‌اند نشان می‌دهند که رشد مرغ‌ها با مقدار خوراکی که می‌خورند ارتباط دارد.
ویلی‌ها، و بخش‌های مختلف روده، بیدرنگ پس از هچ، و نیز فعالیت‌های آنزیم‌های پانکراس، و بخشی از فعالیت‌های موکوسی روده، نیز با رشد مرغ‌ها رابطه دارند.
نتیجه‌گیری
خوردن خوراک به‌وسیله جوجه‌های تازه رسیده به مرغداری، با توسعه جمعیت میکروبی روده هم‌زمان است. پیشرفت دستگاه گوارش پس از هچ بسیار سریع است، و با افزایش ظرفیت هیدرولیز و هضم، و فعال شدن سیستم ایمنی، همراه است.
به‌نظر می‌رسد که دستیابی زودهنگام به خوراک، سبب بلوغ همه فعالیت‌های هضم، و جذب خوراک، و فعالیت سیستم ایمنی جوجه‌ها می‌شود. این در شرایطی است که بافت‌های لنفاوی دستگاه گوارش، بیدرنگ پس از هچ بلوغ نیافته‌اند و تماس جوجه‌ها با بیماری‌زاها سلامتی آنها را در این دوره، بیش از هنگامی که به بلوغ رسیده‌اند به خطر می‌اندازد.
افزون بر این‌ها، جستجوی زودهنگام جوجه‌ها برای یافتن خوراک و نوک زدن آنها به اینجا و آنجا، سبب می‌شود میکروب‌های محیط زیست به درون دستگاه گوارش راه یابند و فعالیت ایمنی روده کور زودتر راه بیافتد.
کمبود جمعیت میکروبی سودمند دستگاه گوارش جوجه‌ها در دو هفته نخست زندگی را با افزودن پروتکسین به آب آشامیدنی گله جبران کنید و نتیجه آن را ببینید.
منبع: نیکوتک
نوشته پرفسور David Sklan و دکتر Lucy Tucker
برگرفته از مجله مرغداری International Poultry Production