به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور و آبزیان»؛ گونه‌های مختلف کریپتوسپوریدیوم (Cryptosporidium) تک‌یاخته‌های شایع و بیماری‌زای روده‌ای انسان و بسیاری دیگر از پستانداران می‌باشند. در این بررسی میزان آلودگی به انگل فوق در گوساله‌های شیرخوار در منطقه قوچان (شمال استان خراسان رضوی) مورد مطالعه قرار گرفت.
بدین منظور از 400 رأس گوساله شیرخوار تا سن 75 روزگی نمونه مدفوع اخذ شد و پس از تغلیظ به روش فرمل اتر با استفاده از روش رنگ‌آمیزی ذیل نلسون اصلاح شده و میکروسکوپ نوری جهت حضور اووسیست‌های کریپتوسپوریدیوم مورد مطالعه قرار گرفتند.
نتایج حاصله، آلودگی به کریپتوسپوریدیوم را در 5/2 درصد گوساله‌های مورد بررسی تایید نمود. مطالعات آماری نشان داد که بیشترین میزان آلودگی به تک‌یاخته در حیوانات زیر 30 روز (30/6 درصد) و در فصل تابستان (4 درصد) بود. در ضمن 15/4 درصد از دام‌های نر و 97/0 درصد از گوساله‌های ماده آلوده به انگل بودند. همچنین میزان آلودگی به انگل در گوساله‌های شیرخوار مبتلا به اسهال 10درصد و در گوساله‌های فاقد علائم اسهال 89/1 درصد بود. بررسی آماری انجام شده تنها ارتباط معنی‌داری را بین میزان وقوع آلودگی و وجود یا عدم وجود اسهال نشان داد. افزون بر اینکه احتمال آلودگی در گوساله‌های مبتلا به اسهال 76/5 برابر گوساله‌هایی بود که علائم اسهال را نداشتند (0.032=P). بنابراین کریپتوسپوریدیوز دارای اهمیت همه‌گیرشناسی در منطقه قوچان بوده و گوساله‌های شیرخوار می‌توانند سبب ایجاد آلودگی در سایر دام‌ها و حتی انسان گردند.
مقدمه
کریپتوسپوریدیوز یک بیماری روده‌ای حاد یا مزمن است که در افراد و یا حیوانات جوان و یا مبتلا به نقص سیستم ایمنی مشاهده می‌گردد و توسط انواع گونه‌های تک‌یاخته کریپتوسپوریدیوم از شاخه اپی کمپلکسا ایجاد می‌گردد و عمدتاً از طریق آب و سبزیجات انتقال می‌یابد (رضوی و همکاران 1389).
این تک یاخته برای نخستین بار توسط تایزر در سال 1907 در غدد گوارشی موش آزمایشگاهی گزارش گردید و تحت عنوان کریپتوسپوریدیوم موریس نامگذاری شد. سپس گونه دیگری از آن در سال 1912 تحت عنوان کریپتوسپوریدیوم پارووم از روده باریک موش جدا گردید (2009 al. et Sari) در حال حاضر شانزده گونه از انگل فوق شناسایی گردیده است (2004Fayer) تک یاخته فوق را در نواحی مختلف دنیا از مدفوع گوساله‌ها جدا کرده‌اند (Youn 2009, Sari et al. 2009, Del Coco et al. 2008, Bornay-Linares et al. 1999, Bajer 2008) و به نظر می‌رسد که آلودگی به این انگل به لحاظ بروز خسارات اقتصادی در گوساله‌ها و بره‌ها بسیار حائز اهمیت بوده و از بیماری‌های نوظهور در کشورهای در حال توسعه به شمار می‌آید.
دام‌های مبتلا طیف وسیعی از نشانه‌های درمانگاهی را نشان می‌دهند که می‌تواند به صورت اسهال، سوءجذب، ضعف، کندی رشد و کاهش وزن و تولید شیر بروز نماید ضمن اینکه دام‌های آلوده می‌توانند سبب ایجاد آلودگی در انسان نیز گردند.
در ایران برای نخستین بار در سال 1985 وجود این تک یاخته در یک خروس بومی به صورت هیستوپاتولوژیک گزارش شد و پس از آن تک یاخته فوق از نواحی مختلف کشور گزارش گردید.
هدف از تحقیق حاضر بررسی میزان وقوع آلودگی به کریپتوسپوریدیوم و برخی عوامل موثر بر آن در گوساله‌های شیرخوار در منطقه قوچان (شمال استان خراسان رضوی) بود تا با شناسایی نقش برخی از این عوامل بتوان به راهکارهای مناسب در کنترل بیماری دست یافت.
مواد و روش کار
در این بررسی که در منطقه قوچان واقع در شمال استان خراسان رضوی انجام گردید، از تعداد 400 رأس گوساله شیرخوار با سن کمتر از 75 روزگی نمونه مدفوع اخذ گردید. نمونه‌های فوق از گاوداری‌های موجود در منطقه، در طی چهار فصل سال به طور مستقیم از رکتوم دام‌های موردنظر جمع‌آوری شد و در ظروف دردار به آزمایشگاه انگل‌شناسی دانشکده دامپزشکی منتقل گردید.
به‌طور کلی تشخیص آلودگی به این تک یاخته در گاو براساس جداسازی اووسیست کریپتوسپوریدیوم از مدفوع صورت می‌پذیرد. در مطالعه حاضر جهت تغلیظ اووسیست‌های احتمالی موجود در نمونه‌های مدفوع، از روش فرمل اتر استفاده شد. بدین ترتیب که ابتدا مقداری از نمونه مدفوع (حدود 3 گرم) با 40 میلی‌لیتر سرم فیزیولوژی مخلوط گردید. سپس حدود 10 میلی‌لیتر از مخلوط حاصل به کمک یک گاز مرطوب صاف شد و محلول صاف شده با سرعت 2500 دور در دقیقه به مدت2-1 دقیقه سانتریفوژ گردید. سپس مایع روئی تخلیه و مجدداً سرم فیزیولوژی تازه به رسوب ته لوله افزوده شد و پس از سانتریفوژ، مایع روی آن تخلیه گردید. در صورتی که نیاز به رسوب تمیزتری بود این مرحله تکرار می‌گردید. سپس به رسوب مورد نظر 9 میلی‌لیتر فرمالین 10 % افزوده شد و به خوبی مخلوط گردید و 5 دقیقه در محیط آزمایشگاه قرارداده شد. پس از آن سه میلی‌لیتر اتر به لوله افزوده و پس از بستن در لوله، به مدت 30 ثانیه با احتیاط تکان داده و در نهایت لوله حاوی نمونه‌ها با سرعت 2000 دور در دقیقه و به مدت یک دقیقه سانتریفوژ گردید که منجر به ایجاد چهار لایه در داخل لوله شد: 1- لایه اتر، 2- توده ذرات و آشغال مدفوع، 3- لایه فرمالینی و 4- رسوب.
پس از تخلیه سه لایه روئی، از رسوب حاصل بر روی لام گسترش تهیه شد. سپس لام تهیه شده با الکل متیلیک تثبیت و به روش ذیل نلسون اصلاح شده رنگ‌آمیزی گردید و جهت تشخیص اووسیست‌های کریپتوسپوریدیوم از عدسی 100 میکروسکوپ نوری استفاده شد. معیار تشخیص مشاهده اووسیست‌های قرمزرنگ تک‌یاخته با قطر تقریبی 3 الی 6 میکرون بود.
لازم به ذکر است که با دیدن حتی یک اووسیست در لام مورد بررسی، نمونه مذکور مثبت گزارش شد. در ضمن تأثیر احتمالی برخی از عوامل مانند: سن، جنسیت دام، فصل نمونه‌برداری و وجود یا عدم وجود اسهال در بروز آلودگی با استفاده از نرم‌افزار 0.13 SPSS و روش آماری رگرسیون لجستیک، مورد بررسی قرار گرفت و مقادیر 0.05>P معنی‌دار محسوب شد.
نتایج
نتایج به دست آمده نشان داد که 10 رأس از 400 رأس گوساله مورد بررسی (5/2%) دچار آلودگی به انگل کریپتوسپوریدیوم بودند (تصویر 1).
بیشترین و کمترین درصد آلودگی مشاهده شده به ترتیب مربوط به گروه سنی 30-16 و 60-46 روز بود. همچنین شانس ابتلا به آلودگی در گروه سنی 30-16 روز 1/92 برابر گروه سنی 15-0 روز گزارش گردید (1/92=OR) البته رگرسیون لجستیک تفاوت معنی‌داری از نظر میزان آلودگی بین گروه‌های سنی مختلف نشان نداد (0/05<p).
همچنین بررسی آماری نتایج به دست آمده نشان داد که بیشترین میزان وقوع آلودگی در گوساله‌های شیرخوار در فصل تابستان اتفاق می‌افتد احتمال آلودگی در فصل تابستان 04/2 برابر فصل بهار بود (04/2OR=) ولی این اختلاف معنی‌دار نبود (0/05<p)
در این بررسی همچنین میزان آلودگی در دام‌های نر 4/15درصد و در گوساله‌های ماده 97/0درصد گزارش گردید که البته بررسی آماری انجام شده ارتباط معنی‌داری را بین میزان آلودگی به انگل و جنسیت گوساله‌های مورد بررسی نشان نداد (4/43=OR، 0/055=p).
در ضمن همان گونه که در جدول 1 نیز مشاهده می‌گردد از تعداد 30 رأس گوساله شیرخوار مبتلا به اسهال، تعداد 3 رأس (10 درصد) آلوده به تک یاخته بودند در صورتی که میزان وقوع آلودگی به انگل در 370رأس دام فاقد علائم اسهال تنها 7 مورد (89/1 درصد) گزارش گردید. مطالعات آماری نشان داد که ارتباط معنی‌داری بین میزان وقوع آلودگی و وجود یا عدم مشاهده اسهال وجود دارد و احتمال آلودگی درگوساله‌های مبتلا به اسهال 76/5 برابر گوساله‌هایی بود که اسهال نداشتند (5/76=OR، 0/032=p).
جدول 1: فراوانی آلودگی به کریپتوسپوریدیوم در گوساله‌های شیرخوار منطقه قوچان براساس عواملی از قبیل: سن، جنسیت، فصل نمونه‌گیری و وجود یا عدم وجود اسهال
تصویر 1: اووسیست‌های کریپتوسپوریدیوم در نمونه‌های مدفوع گوساله‌های شیرخوار منطقه قوچان با استفاده از رنگ‌آمیزی ذیل نلسون اصلاح شده (بزرگنمایی 100×)
بحث
نتایج به دست آمده از تحقیق حاضر نشان‌دهنده وجود آلودگی به تک یاخته کریپتوسپوریدیوم برای نخستین بار در منطقه قوچان بود. البته آلودگی به انگل فوق توسط بسیاری از محققین در نواحی مختلف دنیا گزارش گردیده است (Bajer 2008، Brook et al. 2008، Hamnes et al. 2006، Lefay et al. 2000، Olson et al. 1997، Quilez et al. 1996، Snel et al. 2009).
در ایران نیز وقوع کریپتوسپوریدیوز را در گاوهای کرمان، بابل، اطراف تهران، اصفهان، سنندج و آمل به ترتیب 18/9، 7/33، 9، 6/22ریال 4/1 و 3/92درصد گزارش نمودند (خلجی و نوری 1381، رنجبربهادری و آلیاری 1391، فتوحی اردکانی و همکاران 1387، واحدی و همکاران 1388، یخچالی و غلامی 1387 و Ranjbar-Bahadori et al. 2011 )
به نظر می‌رسد که آلودگی به تک یاخته فوق تحت تأثیر عوامل متعددی قرار دارد که در این خصوص می‌توان به مدیریت پرورش دام بویژه تراکم، تغذیه بد، شرایط بهداشتی نامناسب و همچنین نوع بستر اشاره نمود. یکی از عوامل تأثیرگذار مهم، سن دام می‌باشد و تحقیقات اغلب حکایت از وقوع آلودگی در دام‌های با سنین پائین‌تر را دارد. در یک بررسی که بر روی گوساله‌های با سن کمتر از یک ماه انجام شد، تمامی گوساله‌های آلوده به تک یاخته سن برابر یا کمتر از 14 روز داشتند. در تحقیقی دیگر نیز بیشترین میزان آلودگی در گوساله‌های 15-1 روز گزارش گردید.
فتوحی اردکانی و همکاران نشان دادند که گوساله‌های شیرخوار زیر دو ماه با شیوع 6/33%، بیشتر از سایر گروه‌های سنی آلوده بودند. یخچالی و غلامی نیز میزان آلودگی گاوهای شهرستان سنندج (استان کردستان) را به تک‌یاخته مذکور 4/1درصد گزارش کردند که بیشترین میزان آن در گوساله‌های یک تا چهار ماه مشاهده گردید.
در بررسی دیگر نیز عمدتاً آلودگی در گوساله‌های زیر دو ماه گزارش گردیده است (رنجبر بهادری و آلیاری 1391). عزیزی در شهرکرد میزان وقوع کریپتوسپوریدیوز را در گوساله‌های زیر یک سال 18درصد گزارش نمود و آلودگی تحت تأثیر سن دام‌های مورد مطالعه قرار داشت.
در بررسی حاضر نیز بیشترین درصد آلودگی مربوط به گروه سنی30-16 روز بود. اگرچه بررسی آماری انجام شده ارتباط معنی‌داری را بین آلودگی و سن دام‌های مورد مطالعه نشان نداد. همچنین نتایج حاصل از تحقیق فوق بر عدم تأثیر متغیر فصل بر بروز آلودگی به تک‌یاخته فوق دلالت می‌نماید که امر فوق با نظر برخی از محققین همسو می‌باشد، اما بسیاری نیز بر این باورند که میزان وقوع کریپتوسپوریدیوز در فصولی خاص افزایش می‌یابد. در بررسی واحدی و همکاران میزان آلودگی در فصل زمستان بیش از سایر فصول گزارش شده است (واحدی و همکاران، 1388). همچنین در یک بررسی انجام گرفته نیز ارتباط مشخصی بین میزان آلودگی به تک‌یاخته و فصل مشاهده شده است که بیشترین میزان آن را برای زمستان (22/49%) نسبت به فصل گرم ذکر می‌کند. بنابراین به نظر می‌آید که در فصول سرد سال عواملی مانند تغذیه نامناسب دام و همچنین وجود سایر بیماری‌هایی که می‌توانند سبب تضعیف سیستم ایمنی دام گردند، نقش مؤثری را در افزایش شیوع کریپتوسپوریدیوز در برخی از تحقیقات داشته باشند. اما با توجه به اینکه انگل دام بخشی از سیر تکاملی خویش را در محیط می‌گذراند، بنابراین برخی عوامل محیطی از قبیل درجه حرارت و رطوبت قادرند تأثیر به سزایی در همه‌گیری انگل داشته باشند، به طور مثال آندرسون در سال 1986 معتقد است که درجه حرارت محیط بین 18 تا 29 درجه سانتی‌گراد تا حدودی می‌تواند سبب افزایش آلودگی گردد.
همچنین باتوجه به این که تک‌یاخته مذکور عمدتاً توسط آب مصرفی انتقال می‌یابد بنابراین ممکن است که در فصل تابستان به دلیل استفاده از منابع آبی مختلف به ویژه در مناطق خشک و کم آب، احتمال آلودگی به این انگل نیز افزایش یابد. لذا با توجه به آب و هوای منطقه مورد بررسی و گذران بخش محیطی سیر تکاملی انگل، افزایش میزان وقوع آن در فصل تابستان محتمل است. در این بررسی ارتباطی بین وقوع آلودگی و جنسیت گوساله‌های مورد بررسی یافت نگردید که امر فوق به نظر بدیهی است و البته در هیچ یک از منابع مورد بررسی نیز از جنسیت به عنوان یک عامل تأثیرگذار روی وقوع آلودگی ذکر نگردیده است. یکی دیگر از متغیرهای مورد مطالعه در تحقیق حاضر وجود یا عدم وجود اسهال در دام‌های مورد بررسی بود. البته مطالعات نشان می‌دهد که در دام‌های اسهالی این انگل می‌تواند سبب تشدید سیر بیماری گردد.
در بررسی انجام شده در ترکیه نیز اووسیست کریپتوسپوریدیوم از مدفوع 38/8% از گوساله‌هایی که دچار اسهال بودند جدا گردید. عزیزی در بررسی خویش نشان داد که در گوساله‌های آلوده میزان بروز اسهال 3/2برابر بیشتر از گوساله‌های غیرآلوده بود. در بررسی دیگر نیز مشخص گردید که 5/37% از گوساله‌های آلوده به کریپتوسپوریدیوم دچار اسهال بودند.
در بررسی حاضر نیز همان گونه که نتایج نشان می‌دهد احتمال آلودگی در گوساله‌های مبتلا به اسهال 76/5 برابر گوساله‌هایی بود که مبتلا به اسهال نبودند و مطالعه آماری نیز موید ارتباط بین میزان وقوع آلودگی و وجود یا عدم وجود اسهال در گوساله‌های مورد بررسی بود. بنابراین باتوجه به این که علاوه بر دام‌های مبتلا به اسهال، گوساله‌های به ظاهر سالم نیز قادر به دفع اووسیست‌های انگل به مدت 14 روز همراه با مدفوع خویش می‌باشند. لذا دام آلوده می‌تواند منبع بسیار مهمی در انتقال آلودگی به سایر حیوانات و حتی انسان محسوب گردد و باتوجه به تایید وجود تک یاخته در این منطقه همواره می‌بایست احتمال حضور این انگل به عنوان یک عامل مولد اسهال در گله‌های دامی را مد نظر قرار داد. لازم به ذکر است که با توجه به اینکه تاکنون درمان مناسبی جهت ازبین بردن انگل مذکور ذکر نگردیده است بنابراین مناسب‌ترین راه جهت مبارزه با آن، کنترل راه‌های انتقال تک‌یاخته می‌باشد.
لذا باتوجه به انتقال عمده انگل از طریق آب آشامیدنی به نظر می‌رسد که عملی‌ترین روش جهت کنترل آن استفاده از آب‌های با منشاء مطمئن در دامداری‌های منطقه و به خصوص رعایت موارد بهداشتی در جوامع انسانی می‌باشد.
منبع: مجله دامپزشکی ایران، دوره نهم، شماره 3، پاییز 1392
شاهرخ رنجبربهادری (استاد گروه پاتوبیولوژی، دانشکده دامپزشکی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد گرمسار)
محمد عزیززاده (استادیار گروه علوم درمانگاهی، دانشکده دامپزشکی، دانشگاه فردوسی مشهد)
مصطفی تقوایی (دانش آموخته دانشکده دامپزشکی دانشگاه آزاد اسلامی واحد گرمسار)