بیماری بروسلوز (brucellosis) (بخش اول)
کنترل بیماری سروسلوز
برای کنترل بروسلوز در بز و گوسفند نیاز به آزمایشات مرتب و دوره‌ای می‌باشد که توسط مسئولین دامپزشکی صورت می‌گیرد، در اکثر نواحی ایران گوسفند بعنوان حیوان اصلی برای تولید گوشت پرورش می‌یابد و به دلیل انتقال گوسفندان در فصول مختلف سال از منطقه‌ای به منطقه دیگر در کشور کار کنترل بروسلوز با مشکل مواجه می‌شود.
عموماً سیستم‌های مدیریتی پرورش گوسفند و بز در کشور قدیمی بوده و نقایص زیادی در شرایط بهداشتی نگهداری گوسفند و بز وجود دارد. استفاده از چراگاه‌های مشترک و ورود حیوانات آلوده به گله، گسترش بیماری را بیشتر می‌کند و در چنین شرایطی کاربرد اقدامات کافی پیشگیری مثل جداسازی حیوانات سقط کرده و جنینهای سقط شده و تمیز و ضدعفونی کردن محل لازم می‌باشد. مشخص است که واکسیناسیون مهمترین وسیله کنترل بروسلوز در بز و گوسفند در چنین نواحی خواهد بود.
پیشگیری و کنترل بیماری بروسلوز
با توجه به اینکه بیماری بروسلوز یک بیماری خطرناک مشترک بین انسان و دام است اکثر کشورهای جهان سعی در ریشه‌کنی کامل این بیماری دارند و برای رسیدن به این هدف از روش «تست و کشتار» برای دامهای آلوده به بیماری و استفاده از واکسن برای پیشگیری از بیماری استفاده می‌کنند. ولی برنامه‌های فوق به تنهایی برای مبارزه با بیماری کافی نیستند و برای پیشگیری و کنترل بهتر این بیماری باید روش‌های مدیریتی قویتری از سوی دامدار اتخاذ شود.
1- از تلقیح مصنوعی استفاده کنید
بدلیل اینکه میکروب بروسلوز بیشتر در اعضای تناسلی (مثل بیضه در گاو نر و رحم و تخمدانها در گاو ماده) جای می‌گیرد اگر در برنامه‌های باروری گله خود از گاو نر استفاده کنید گاو نر قادر است به دو طریق گاوهای ماده را به بیماری مبتلا کند؛
اوّل اینکه اگر خود گاو نر مبتلا به بروسلوز باشد با توجه به اینکه گاو نر می‌تواند میکروب را از طریق منی دفع نماید، تمام گاوهای ماده‌ای را که با آنها جفتگیری می‌کند را آلوده خواهد کرد.
دوّم اینکه اگر در بین گاوهای ماده گاوی حضور داشته باشد که به بیماری مبتلا باشد و گاو نر با آن جفتگیری کند، گاو نر در اثر این جفتگیری به بیماری مبتلا خواهد شد و به این ترتیب سایر گاوهای ماده را نیز مبتلا خواهد کرد.
ولی اگر در برنامه‌ای باروری گله خود از تلقیح مصنوعی استفاده کنید با توجه به اینکه در مراکز تهیه اسپرم (منی) از گاو نر، گاو نر همیشه از لحاظ آلودگی به بروسلوز و دیگر بیماری‌ها آزمایش می‌شود امکان آلودگی دامهای ماده از طریق منی آلوده به میکروب بروسلوز از بین خواهد رفت.
بیشتر بدانیم: تلقیح مصنوعی و سوپر اوولاسیون در گاو
2- واکسیناسیون بروسلوز (مایه کوبی)
امروزه در تمام جهان برای پیشگیری از بیماری بروسلوز از واکسن (S19) استفاده می‌شود، در ایران نیز این واکسن توسط مسئولین دامپزشکی کشور بصورت رایگان برای تمام گوساله‌های ماده تزریق می‌شود.
(توضیح: نوع و روش واکسیناسیون ممکن است بر اساس برنامه‌ریزی سازمان دامپزشکی کشور در زمان‌های مختلف تغییر یابد-دکتر پاریاب)
بهترین سن برای انجام واکسیناسیون بین سنین سه تا شش ماهگی است ولیکن تا یک‌سالگی نیز می‌توان واکسن را تزریق کرد. این واکسن فقط برای گوساله‌های ماده تزریق می‌شود و برای گوساله‌های نر واکسیناسیون توصیه نمی‌شود چون واکسن در گاوهای نر قادر به جلوگیری از بیماری نخواهد بود و نیز گاهی ممکن است باعث تورم بیضه شود.
اگر چه فقط یکبار واکسیناسیون برای گوساله‌های ماده سه تا شش ماهه برای تمام عمر گاو کافی به نظر می‌رسد ولی اگر شما در منطقه‌ای هستید که میزان آلودگی به بروسلوز زیاد است می‌توانید با مشورت با دامپزشکی مربوطه گاوهای پیر را نیز یکبار دیگر واکسینه کنید ولی باید یادآور شد که واکسیناسیون هرگز قادر نیست که عفونت گله را به طور کامل از بین ببرد.
اگرچه حیوانات واکسینه شده نیز ممکن است آلوده شوند ولیکن معمولاً علائم درمانگاهی بروسلوز (مانند سقط جنین و ورم پستان بروسلایی) تخفیف می‌یابد.
در گله‌های واکسینه شده سقط جنین کمتر متداول است و اغلب تعداد میکروب‌های دفع شده از راه شیر و ترشحات رحمی کاهش می‌یابد و به این ترتیب انتشار عفونت در گله کند می‌شود. همچنین مقاومت بیشتر نسبت به استقرار میکروب در بین گاوهای واکسینه شده به افزایش دوره کمون بیماری (فاصله‌ای که میکروب وارد بدن شده تا زمانی که دام علائم درمانگاهی را بروز می‌دهد) منجر می‌شود.
به دلیل اینکه گاهی این واکسن سبب عفونت خون، بیماری بالینی و گاهی مرگ می‌شود باید از واکسیناسیون گوساله‌هایی که دچار استرس هستند (مانند استرس دوره از شیرگیری و یا استرس حمل ونقل) اجتناب شود.
همچنین باید از تجویز این واکسن همزمان با سایر واکسن‌ها مثل بیماری شاربن پرهیز کرد.
3- همکاری کامل با مسئولین دامپزشکی
عزیزان دامدار باید به این نکته توجه داشته باشند که تنها زمانی یک گاو از طرف مسئولین دامپزشکی به عنوان بیمار مبتلا به بروسلوز (راکتور) معرفی می‌شود که آزمایشات کامل در مورد آن صورت گرفته باشد و اگر یک یا چند گاو شما از طرف مسئولین دامپزشکی به عنوان بیمار معرفی شد هرگز با نظر ایشان مخالفت نکنید و هرچه سریعتر دام بیمار را به کشتارگاه ارسال کنید و به یاد داشته باشید که هرچه دام بیمار مدت زمان بیشتری در کنار دامهای سالم حضور داشته باشد احتمال آلوده شدن دامهای سالم بیشتر خواهد بود و ضررهای اقتصادی این بیماری (مثل سقط جنین و مبتلا شدن خودتان و دیگر کارکنان دامداری به تب مالت) به شخص شما باز خواهد گشت.
4- زمان زایمان دامها را پیش‌بینی کنید
طول دوره آبستنی در گاوها از 276 تا 295 روز متغیر است. اگر زمان تلقیح (آبستن شدن) دامها را همیشه ثبت کنید زمان زایمان را نیز می‌توانید پیش‌بینی کنید؛ بدین ترتیب اگر گوساله‌ای قبل از روز 271 آبستنی متولد شد باید سقط جنین به حساب بیاورید هرچند که ممکن است گوساله ظاهراً سالم باشد ولی حتماً در هنگام مشاهده چنین حالتی (زایمان قبل از روز 271 آبستنی) گاو زایمان کرده را به همراه گوساله‌اش از بقیه گاوها جدا کنید و ترشحات زایمانی و خون حاصل از زایمان را حتماً از محل دامداری دور کنید و اقدامات بهداشتی لازم را در مورد آن انجام دهید؛ بهترین اقدام در مورد جفت گاو زایمان کرده و ترشحات زایمانی و حتی گوساله‌ای که سقط شده (در صورتی که مرده به دنیا بیاید) سوزاندن می‌باشد و محلی را که دام زایمان کرده حتماً بایستی با مواد ضدعفونی کننده مناسب و به اندازه کافی کاملاً تمیز کرد (از جمله ضدعفونی کننده‌های قابل توصیه می‌توان به الکل‌ها، آلدئیدها، کلر، کلر هگزیدین، یدوفورها، جانشین‌های فنل‌ها و ترکیبات آمونیوم چهارتایی اشاره کرد) یا اینکه به وسیله شعله افکن محل آلوده را به مدت ده دقیقه سوزاند تا هیچگونه میکروبی در محل زنده نماند که باعث آلودگی سایر گاوها شود.
مسئله مهم دیگری که باید به آن توجه نمود این است که پس از جدا کردن گاوی که سقط کرده یا قبل از روز 271 آبستنی زایمان کرده، از مسئولین دامپزشکی منطقه خود درخواست کنید که دام شما را مورد آزمایش قرار دهند و مسئولین دامپزشکی نیز پس از خون‌گیری از دام مشکوک به بیماری و ارسال آن به آزمایشگاه پاسخ خود را مبنی بر بیمار یا سالم بودن دام از لحاظ بیماری بروسلوز در مدت حداکثر یک هفته اعلام می‌کنند و بهتر است در این مدت شیر گاو مشکوک به بروسلوز دور ریخته شود ولی اگر دام شما شیر زیادی تولید می‌کند و شما نیز تمایل دارید از شیرگاو مشکوک به بروسلوز استفاده کنید توصیه ما این است که این شیر را با شیر بقیه دامها مخلوط نکنید و یا به مصرف گوساله‌ها نرسانید و یا آنرا به بازار عرضه نکنید چون ممکن است بدین ترتیب باعث انتشار آلودگی شوید.
یکی از راه‌های عملی در مورد مصرف شیر گاو مشکوک به بروسلوز این است که شیر را بجوشانید و در حین جوشیدن شیر دائماً آنرا هم بزنید و در این صورت خطر ابتلا به بروسلوز کاهش می‌یابد ولی هرگز از بین نمی‌رود پس بهترین توصیه آن است که شیر دام مشکوک به بروسلوز را دور بریزید. منظور از دور ریختن شیر این نیست که شیر را در هر جایی مثل آبهای جاری رودخانه‌ها و جویبارها ریخت چون دامنه آلودگی میکروب بروسلوز خیلی زیاد است و می‌تواند حتی دوزیستانی مثل قورباغه را نیز آلوده کند. بنابراین وقتی حیوانات و یا انسان از آبهای آلوده شده مصرف کنند ممکن است به بیماری بروسلوز مبتلا شوند پس بهتر است که شیردام مشکوک به بروسلوز را در چاه فاضلاب بریزید.
از خوراندن جنین سقط شده و جفت گاو مشکوک به بروسلوز به سگ‌های نگهبان و سگ‌های گله خودداری کنید. چون خوردن این مواد توسط سگ باعث بیمار شدن حیوان شده و سگ‌های بیمار نیز میکروب را از طریق ادرار، مدفوع و سایر ترشحات بدن خود دفع می‌کنند و به این ترتیب آلودگی محیط افزایش می‌یابد.
در مورد جنین سقط شده و جفت گاو و ترشحات زایمانی بهترین راه همان سوزاندن کامل آنهاست.
علایم بیماری بروسلوز در انسان
دوره کمون (زمانی که میکروب وارد بدن انسان شد. تا زمانی‌که علائم بیماری آشکار می‌شود) بیماری بروسلوز بسیار متغیر است و گاهی تا 7 ماه نیز طول می‌کنند ولی در اکثر تحقیقات انجام شده دوره کمون بیماری را 3-21 روز ذکر کرده‌اند.
علائم بیماری در انسان بسیار متنوع و متغیر است و به همین دلیل به آن بیماری هزار چهره نیز گفته می‌شود و حدود 50 تا 90 درصد از افراد مبتلا به بروسلوز تشخیص داده نمی‌شوند.
بعلت تنوع زیاد علائم بیماری تشخیص بیماری بروسلوز برای پزشکان مشکل است و در بسیاری از موارد آنرا با بیماری‌های دیگر مثل آنفولانزا اشتباه می‌گیرند.
بیماری تب مالت در انسان به 3 مشکل حاد، موضعی و مزمن بروز می‌کند.
بروسلوز حاد
شکل حاد بیماری معمولاً با علائم: تب، لرز، ضعف، بی‌قراری عمومی، ریزش عرق، سردرد، کمردرد، دردهای عضلانی و مفصلی، بی‌اشتهایی و کاهش وزن شروع می‌شود و گاهی علائم دیگری مثل تهوع، استفراغ، اسهال، سرفه، سرگیجه، دل پیچه، درد و جراحت گلو، خون دماغ و جوشهای جلدی وجود دارد که ممکن است با انواع مسمومیت اشتباه شوند.
معمولاً نیمی از موارد مبتلا به تب مالت با علائم حاد و شدید به پزشک مراجعه می‌کنند.
بروسلوز موضعی
بیماری بروسلوز موضعی می‌تواند در هر محلی از بدن که میکروب در انجام قرار گیرد روی دهد ولی ضایعات استخوانی، آبسه طحال، عفونت سیستم تناسلی- ادراری، بیماری ریوی و ناراحتی‌های قلبی شایع‌تر است، ضایعات استخوانی معمولاً در مهره‌های کمر اتفاق می‌افتد میکروب در فضای دیسکهای بین مهره‌ای جای گرفته و هر دو مهره مجاور خود را درگیر می‌کند و باعث کمردرد شدید می‌شود.
ضایعات قلبی شایعترین علت مرگ و میر بیماران مبتلا به بروسلوز است که اغلب در مردان رخ می‌دهد و بیشتر دریچه‌های قلبی را درگیر می‌کند، شروع آن بی‌سروصدا بوده و باعث نارسایی قلب و تشکیل لخته در رگهای قلب می‌گردد. این بیماری معمولاً به تعویض دریچه‌های قلب و درمان آنتی‌بیوتیکی برای بهبودی نیازمند است.
بیماری تب مالت تأثیرات ویژه‌ای بر سیستم اعصاب مرکزی دارد، سردردهای شدید افسردگی ذهنی، عرق شبانه، اختلالات رگهای خونی دستها و پاها مثل سیاه شدن دست و پا، سردی و مرطوب بودن دستها و پاها به عنوان علائم تب مالت در سیستم اعصاب ذکر شده‌اند.
بروسلوز مزمن
بروسلوز مزمن را می‌توان به صورت بروسلوزی که بیش از یک سال بطول می‌انجامد تعریف نمود، شکل مزمن بروسلوز دارای تظاهرات مختلفی بوده و شکایات بیمار یعنی ضعف و کوفتگی بیشتر متناوب و دوره‌ای است.
پیشگیری از ابتلا به بروسلوز در انسان
کلید ریشه‌کنی بروسلوز در انسان ریشه کنی بروسلوز حیوانی است که اینکار را می‌توان به کمک واکسیناسیون دامها، کشتار دامهای آلوده به بیماری، پاستوریزه کردن شیر و سایر محصولات دامی و پرهیز از تماس با بافتهای بدن حیوان آلوده و محافظت در مقابل راه‌های احتمالی ورود میکروب در افراد در معرض خطر (مثل دامداران، دامپزشکان، کارگران کشتارگاه‌ها و…) به وسیله استفاده از دستکش و دیگر وسایل ایمنی کاهش داد.
درمان تب مالت در انسان
همیشه به یاد داشته باشید که پیشگیری بهتر از درمان است، به هر حال درمان تب مالت در انسان پس از آزمایشات میکروب‌شناسی و سرم‌شناسی و تشخیص بیماری، با تجویز آنتی‌بیوتیک آغاز می‌شود؛ روش درمانی 2 گرم تتراسایکلین در روز بطریق خوراکی و به مدت سه هفته می‌باشد. در افرادی با موارد شدید بیماری تزریق داخل عضلانی یک گرم استرپتومایسین برای مدت دو هفته ضروری است.
در موراد شدید برخی از پزشکان درمانهای وسیعتری را توصیه می‌کنند، مثلاً وقتی فرد بیمار دردهای عضلانی شدید دارد داروهای مسکن درد برای او تجویز می‌شود. در آخر به یاد داشته باشید که معالجه ناکافی و استفاده ناصحیح از داروهای تجویز شده توسط پزشک باعث عود تب، برگشت بیماری یا پیشرفت بروسلوز مزمن خواهد شد.
نویسنده: عبدالرحیم پاریاب - بیماری‌های قابل انتقال بین انسان و حیوان، بروسلوز (تب مالت)
گردآوری و تالیف: دکتر مهدی شمس